.
Model čitalac u intertekstulanom lavirintu Ekovih i Pavićevih romana
(Dušan Živković, Otvoreni lavirinti: Eko i Pavić, FILUM, Kragujevac, 2016)
.
…..Početkom 2016, godine smrti Umberta Eka i trideset i druge godine od prvog izdanja Pavićevog Hazarskog rečnika, čitalačkoj publici je predstavljena monografija Dušana Živkovića čiji je predmet tipološko poređenje romana pomenutih pisaca i problem intertekstualnosti u ovom korpusu. Otvoreni lavirinti su ujedno prva knjiga u ediciji „Crvena linija” Filološko-umetničkog fakulteta u Kragujevcu pokrenutoj, po rečima urednika D. Boškovića, sa namerom da publikovanjem monografija, doktorskih disertacija i teorijskih studija naučnika sa Univerziteta u Kragujevcu ponudi „jedan delikatan prilog reprezentaciji književnoteorijskih i kulturoloških vrednosti mnogo uzvišenijih od akademskih” i dâ doprinos nauci o književnosti i kulturi.
…..Dok je ova „dragocena komparacija”, kako je naziva autor svestan potrebe da se tipološkom sagledavanju Ekovih i Pavićevih romana posveti posebna pažnja u nauci o književnosti, ali i kompleksnosti ovog „poduhvata”, 2011. godine predstavljena akademskim krugovima kao doktorska disertacija pod mentorstvom Jovana Delića, šira čitalačka publika je na nju čekala dodatnih pet godina. U međuvremenu, ona je obogaćena nizom inovativnih studija o Ekovom i Pavićevom delu. Tako je u Otvorenim lavirintima Dušan Živković ne samo potvrdio čvrst temelj svog metodološkog uporišta iz kojeg je tokom izrade doktorske disertacije pristupio analizi romanesnih opusa dvojice svetskih pisaca, već ga je i nadgradio paralelnim razmatranjem konstruisanja toposa gradova u Ekovim i Pavićevim romanima, kompleksnog problema ostalog u senci proučavanja stvaralaštva pomenutih pisaca. Ukazujući na „analogiju između mape grada i difuznosti interpretacije u makrokosmosu lavirinta-univerzuma i lavirinta intertekstualnosti, koje metaforično označavaju eksterijeri gradova” (137), kao i na „lavirint uma, kojeg simbolizuju enterijeri (pre svega, hodnici, skrivene odaje i stepeništa)” (137), Živković je iskoračio ka novom problemu u okviru tipološkog poređenja romana dvojice pisaca te paratekstualni marker „otvoreni lavirinti”, pored toga što predstavlja aluziju na Ekovo i Pavićevo delo, sugeriše i nastavak Živkovićevog istraživanja stvaralaštva pomenutih pisaca.
…..Već sadržaj monografije nagoveštava da je njen autor brižljivo birao formu u kojoj će čitaocu predstaviti probleme razmatrane u okviru tipološkog poređenja Ekovih i Pavićevih romana i poetičkih i semantičkih aspekata intertekstualnosti u Imenu ruže i Hazarskom rečniku. Uvođenje čitaoca u problem razmatranja i metodologiju na početku, kao i sinteza na kraju svakog poglavlja, ovoj monografiji daje enciklopedijski karakter, te linearnost nije njena primarna staza čitanja. Jezgrovito podnaslovljavanje – „Alhemija”, „Ezoterija i kompjuterski um”, „Opšte odlike hermetizma”, „Religija i magija”, u duhu enciklopedijskih odrednica, ali u organskoj povezanosti, kao i pomenuta sistematičnost, omogućavaju da se čitanje monografije započne od izabrane „odrednice”. Međutim, zanimljiva problematika i stil monografije neizostavno će uvući čitaoca u svoj lavirint. Iza izbora ovakve forme monografije krije se ne samo poštovalac Ekove i Pavićeve poetike, već i pisac Putnika izmišljenog raja, kako glasi jedno od Živkovićevih književnih dela.
…..Otvoreni lavirinti Dušana Živkovića su strukturirani kroz pet poglavlja, zaključak, izvore i literaturu o Ekovom i Pavićevom delu, dok teorijska literatura na osnovu koje je Živković iznova promišljao intertekstualnost seže do najnovijih kognitivnolingvističkih istraživanja.
Poglavlje „O intertekstualnosti” uvodi čitaoca u metodološku i idejnu osnovu za tipološko poređenje Ekovih i Pavićevih romana, od njihovih opštih odlika, paralela i analogija, do razlika i specifičnosti. Pored toga što čitaocu pruža sistematičan uvid u načine istraživanja, ovo poglavlje prevashodno daje doprinos teoriji književnosti jer pored preciznog terminološkog razdvajanja pojmova u korpusu intertekstualnosti i njenog razmatranja kao imanentne odlike postmodernizma, autor monografije, nakon kritičkog promišljanja teorija intertekstualnosti, iznosi svoju klasifikaciju ovog procesa, koju potom dosledno aplikuje na Ekov i Pavićev romaneskni opus.
…..U drugom poglavlju monografije, Živković razmatra širok opseg pitanja u okviru tipološkog poređenja romana dvojice pisaca i pristupa im postupno, od pružanja uvida u osnove Ekove i Pavićeve poetike, gde ukazuje na sličnosti, razlike, specifičnosti njihovih teorija otvorenog dela i njihovu primenu u romanesknoj praksi, do principa Ars Combinatoria-e, ukrštenih reči i Ekove koncepcije „radikalnog ambigviteta” (54). Nakon razmatranja poetičkog odnosa Eka i Pavića prema postmodernizmu i teoriji hiperteksta, Živković se usmerava ka analizi formalnih, narativnih i semantičkih aspekata celokupnog romanesknog opusa pomenutih pisaca. Iz čvrstog metodološkog uporišta, nakon detaljne analize izdvojenih problema, Živković dolazi do jasnih zaključaka da u domenu stvaralačke uloge čitaoca „Pavić dodatno usložnjava Ekovo tumačenje konteksta, tezom da čitalac, ne samo što vrši selekciju, nego i menja i stvara kontekst značenja u sistemu različitosti” (93), te „treba da pronađe mnoštvo centralnih tačaka i time uspostavi logos u delu.” (93). Ovo vodi još jednom Živkovićevom zaključku da je „Pavić više od Eka eksperimentisao sa mogućnostima nemimetičkih kompozicionih oblika u stvaranju nelinearne romaneskne forme.” (374) Prilikom razmatranja odnosa istorije i fikcije u Ekovim i Pavićevim romanima, Živković ukazuje na razlike u pogledu stepena njihove interferencije u pomenutim delima: „Eko, čak i u romanima sa značajnim udelom fikcije, primarno vodi dijalog sa istorijom, dok je u Pavićevim romanima ipak dominantniji postupak građenja sveta fikcije od eruditnog preispitivanja istorije.” (378). U okviru ovog odeljka monografije, naročito je značajno Živkovićevo istraživanje funkcije preobražaja kriminalističkih sižea u Ekovim i Pavićevim romanima i njihove metafizičke nadgradnje, jer autor dolazi do jasnog zaključka da je ovaj poetički postupak pisaca ne samo okvir za izgradnju kompleksnih semantičkih sistema, već i za stvaranje višeg žanra – eruditnog metafizičkog romana. U pododeljku o odnosu misticizma, mistifikacije i demistifikacije u Ekovim i Pavićevim romanima, Živković ukazuje na hermetizam kao osnovni kôd mistične komponente njihovih romana i na ideju tajnih povezanosti između različitih znakova, kao njima zajedničku. U okviru ovog pododeljka Živković razmatra značenje i funkciju kriptograma, anagrama, alhemije, religije, magije, legende o Svetom gralu, onirike, demonologije i ulogu motiva rešavanja ezoterijskih tajni posredstvom kompjuterske inteligencije u građenju zapleta, raspleta i karakterizaciji likova u Ekovim i Pavićevim romanima. Istraživanje navedenih problema je, usled obilja aluzija i „Pavićevog češćeg ’maskiranja’ mističnih citata” (149), do Otvorenih lavirinata uglavnom ostajalo na nivou opšteg mesta. Ovom poglavlju pripada i pododeljak „Mistični gradovi – lavirinti prostora i vremena”, čiji značaj je istakao autor naslovom svoje monografije.
…..U trećem poglavlju monografije Živković istražuje uticaj Borhesovog stvaralačkog opusa na Ekovo „viđenje književnosti kao intertekstualnog univerzuma” (187). Analizirajući aluzije na teme i motive Borhesove proze i lirike, te simboliku i funkciju ruže, hrama, lavirinta, ogledala i mitskih elemenata u Borhesovim i Ekovim delima, Živković je potvrdio direktan i indirektan uticaj Borhesove poetike na Ekovu, a potom ukazao na razliku (koju najviše nalazi u koncepciji biblioteke u narativnom svetu dvojice pisaca), transformaciju Borhesovih motiva i ideja u ekovskom ključu, kao i na originalnost Imena ruže u angažovanju čitaoca u otkrivanju mističnih veza ovog „intertekstualnog lavirinta” (179). Detaljno razmatranje interferencije biblijskih tekstova, te odnosa kanona i jeresi, satire, parodije i groteske u Imenu ruže, potom celokupnog podteksta Ekovog romana, pokazuje autorovo široko poznavanje ove kompleksne teme, što mu omogućuje da jasno ukaže na prirodu, genezu, poetičke i semantičke aspekte intertekstualnosti u Imenu ruže. U ovom odeljku autor zaključuje da su „semantička metamorfoza i dinamičnost dominantne odlike intertekstualnih procesa u Imenu ruže” (164), ali i da se „osnovna idejna intertekstualna perspektiva u Imenu ruže ispoljava u palimpsestima” (164), pri čemu ističe da „Eko poima palimpsest kao naslojavanje u neprestanom intertekstualnom preobražaju, implicirajući ideju međusobnih uticaja raznorodnih civilizacijskih fenomena.” (164) Živković osvetljava i način na koji Eko u Imenu ruže ostvaruje ideju reverzibilnosti intertekstualnosti: u domenu srednjovekovnog sloja Imena ruže, to su, po Živkoviću, „maskiranje” postmodernističkih ideja koje se naizgled pokazuju kao srednjovekovne i približavanje savremenih idejnih perspektiva i srednjovekovnog mišljenja (165). Kao jedan od okvira za sagledavanje intertekstualnosti u Imenu ruže autor koristi lik Vilijema od Baskervila gde, analizirajući njegove poglede na funkcije književnosti i prirodu književnih veza, nalazi implikacije za više aspekata „ekovski” viđene intertekstualnosti.
…..Prirodu intertekstualnosti u odeljku o Hazarskom rečniku Živković posmatra na nivou „poetičkog logos-a” i „semantičkog praxis-a” (260), u više vidova – od implicitne poetike, do umetničke interferencije Rečnika sa drugim tekstovima. Okvir za sagledavanje Hazarskog rečnika kao interteksta su najpre piščevi autopoetički tekstovi, dok u redosledu istraženih problema Živković prati i Pavićeve implicitne autopoetičke smernice u Hazarskom rečniku. Značajan doprinos ovog odeljka korpusu književnoteorijskih tekstova o Pavićevom stvaralaštvu nalazi se u analizi vidova dvojnosti u Hazarskom rečniku, koja se kreće od problema autorstva, dvojne prirode čitalaca, preko likova, do reinkarnativne i dvojnosti demonske prirode. Razmatrajući životne tokove junaka – dvojnika, Živković je ukazao na Pavićev poetički princip ambigviteta u kontekstu Hazarskog rečnika. U pododeljku „Religijski izvori u Hazarskom rečniku”, upoređujući principe selekcije u domenu korišćenja hrišćanskih, jevrejskih i islamskih izvora, kao i redosled argumenata u romanu u odnosu na podtekst, Živković dolazi do zaključka da je Pavić, pored toga što je u „Zelenoj knjizi” prikazivao razlike u odnosu na hrišćanske i jevrejske izvore, „u intertekstualnim vezama sa odlomcima iz Kur’ana Časnog […] vođen kosmopolitskom i enciklopedijskom vizijom, vršio selekciju i po bliskosti sa karakterističnim odlomcima iz Starog zaveta, kako bi objedinio sva tri sveta u jedinstveni semantički sistem” (332–333), te da, u poređenju sa ostalim, upravo islamske religijske, istorijske i legendarne izvore karakteriše ambigvitet. Poglavlje o analizi intertekstualnosti u Hazarskom rečniku se zatvara njenom funkcijom u kriminalističkom „raspletu” romana.
…..Kako je sam autor istakao, njegova intencija bila je da proučavanjem stvaralačkih podsticaja, poetičkih i semantičkih perspektiva i intertekstualnosti Ekovih i Pavićevih romana ukaže na atribute kreativnog, slobodnog, a nadasve kritičkog čitaoca, „ugrađenog” u strukturu Ekovih i Pavićevih dela. Jedini metod bio je – preuzeti njegovu ulogu. Kao ekovski model-čitalac, u kontekstu Pavićeve poetike – „hazarski”, Živković je preciznom analizom čitavog narativnog sveta Imena ruže i Hazarskog rečnika ustvrdio da je intertekstualnost u osnovi građenja njihove kompozicije, tematsko-motivskog sloja, narativnih tehnika i celokupnog idejnog sistema (367). Stoga su Otvoreni lavirinti namenjeni i široj čitalačkoj publici, zainteresovanoj za onu drugu stranu teorije i pitanja: kako otkriti strategiju teksta i čitati „pravim” redom?
…..Osvetlevši dragocenu paralelu pisaca čija se misija, po rečima autora monografije, sastojala „ne samo u promeni modusa pisanja, nego i u stvaranju novih mogućnosti recepcije, a u širem smislu, i poimanja sveta” (49), Živkovićevi Lavirinti su nesumnjivo otvorili novo poglavlje u savremenim teorijama čitanja.
.
.
.
.
