Predačke i maternje melodije: Alek Vukadinović i Momčilo Nastasijević

.

.

.

Apstrakt: Uporedno proučavanje poezije Momčila Nastasijevića i Aleka Vukadinovića uslovljavaju, na samom početku, autopoetički i autokritički iskazi samog Vukadinovića, koji Nastasijevića postavlja u najuži krug stvaralaca iz svoje poetske i tradicijske baštine. Vukadinović se, tako, (samo)svrstava na onu liniju kontinuiteta srpskog pjesništva koju odlikuju arhetipska imaginacija, bajalički i basmotvorni ton, napregnuta kondenzacija jezičkog izraza koja simbolizuje i paralelnu redukciju, odnosno, transformaciju stvarnosnih elemenata ka što pregnantnijem izrazu i koncentrisanoj pjesničkoj slici. Kod oba autora je, takođe, primijetno gotovo opsesivno odgonetanje problema melodije pjesme (često označavane kao maternje) kao najosobenijeg kvaliteta poetskog stvaranja. Razmatraju se i povlašćeni tematsko-motivski kompleksi koji se poklapaju u onom stepenu u kom je moguće govoriti ili o plodnim uticajima starijeg pjesnika na mlađeg ili o sličnom tipu poetske imaginacije. U radu će takođe biti riječi i o krajnjim rezultatima sličnih postupaka dvojice pjesnika: očigledne razlike dolaze do izražaja u kompoziciji i percepciji njihovih pjesničkih slika.

.

. 

Ključne riječi: poetika, tradicija, arhetipska imaginacija, melodija (predačka i maternja), pjesnička slika, jezik.

.

.

.

„Veoma cenim Nastasijevića, tog sveca među pesnicima (…) Obojica smo pesnici blage, patinizirane melodije, predačke, slojevite. Zbližava nas, takođe, gusti, zbijeni stih. On je svoje ciklički organizovano pesništvo satkao u sedam lirskih krugova, a ja svoju cikličnu kompoziciju pesničkog epa, poput ‘Velike priče’, razvio u 76 krugova – prstenova. Po cikličnoj organizaciji pevanja, a i još nekim svojstvima, vidim svoje srodništvo, pored Nastasijevića, i sa Popom.“

U našoj riječi o književnosti Alek Vukadinović odavno je označen kao stvaralac specifične „tamnovilajetske“ melodije, odnosno nastavljač one linije srpskog pjesništva koju odlikuju arhetipska imaginacija, bajalički i basmotvorni ton, napregnuta kondenzacija jezičkog izraza koja simbolizuje i paralelnu redukciju, odnosno, transformaciju stvarnosnih elemenata ka što pregnantnijem izrazu i koncentrisanijoj pjesničkoj slici. Na toj liniji kontinuiteta su se našli Koder, Rastko Petrović, Vinaver, Popa, Branko Miljković (…), ali se najčešće na ovakav način klasifikovala i kvalifikovala poezija Momčila Nastasijevića. S tim u vezi, kada se govori o Aleku Vukadinoviću Nastasijević se neprestano pominje kao njegov neposredni prethodnik i pjesnik iz najuže, intimnopoetske baštine. Nikola Milošević sažima razgovor o poetičkim podudarnostima ova dva pjesnika: „Alek Vukadinović, to je Momčilo Nastasijević našeg vremena“ (Milošević 2011: 12).

Sumnje nema, stavljanje znakova jednakosti uslovljavaju najprije autopoetički, odnosno autokritički iskazi samog Aleka Vukadinovića, koji je svoju pjesničku srodnost sa Momčilom Nastasijevićem akcentovao na tri nivoa svog poetskog izraza: melodijskom, jezičkom, kao i na nivou organizacije pjesničke građe (izrazita sklonost ka ciklizaciji, odnosno ciklotvornost kao jedna od dominanti cjelokupnih opusa oba autora). Na drugom mjestu, na konstruisanje jednog uslovnog komparativnog okvira navodi već uporedno čitanje poetičkih tekstova Nastasijevićevih i Vukadinovićevih, opsesivno posvećenih odgonetanju problema melodije pjesme (često označavane kao maternje) kao najosobenijeg kvaliteta poetskog stvaranja. Okvir je uslovan, svakako, jer ne može biti riječi o uzajamnim uticajima, prožimanjima, već samo o odnosu koji mlađi, savremeni pjesnik uspostavlja prema starijem, čije je djelo dio tradicije i kanona srpskog pjesništva. Izražena autopoetička svijest predstavljena je kroz ključne iskaze koji u podtekstu imaju melodijsko u smislu nošenog kroz tradiciju govora i sveukupne egzistencije; kroz ono što se smislotvorno može prenijeti samo u okviru osobenih tonalitetskih kvaliteta jednog konkretnog jezika kao takvog. Pjesnički jezik nije samo sistem znakova koji posreduje između ljudi i stvari, ili ljudi međusobno, jezik pjesme je ontološki, predstavljački jezik: „Obični govorni iskaz govori o nečemu, a specifični zvučni iskaz, kao da dolazi iz nekog drugog sveta, prikazuje samu stvar“ (Vukadinović 1998: 381).

Pomenuta melodijska artikulacija ni kod jednog nije tonski kvalitet sam po sebi; riječ je o značenju koje nije ograničeno isključivo na pojmovno i logičko, nego podrazumijeva ono emotivno, alogičko i intuitivno, koje aktivira kroz jezik ono što je kodirano u sveopštem pamćenju, nataloženo u mitskom i arhetipskom.

Kod Nastasijevića, stoga, melodija tako razumijevana dostiže krajnji stepen univerzalnosti i sabira u sebi sva egzistencijalna iskustva čovjekova, postajući njegov najsublimniji izraz: „Bez kolebanja sme se tvrditi: Najčistije, najobilnije, najmoćnije Poezija je ostvari muzikom“ (Nastasijević 1991: 36). U eseju „Za maternju melodiju“ Nastasijević je pokušao u definiciji da spoji apstrakciju i njenu konkretizaciju: „Maternjom melodijom nazivam onu zvučnu liniju koja, dolazeći iz najdubljih slojeva duha, vezuje pojmove u tajanstvenu celinu živog izraza“ (Nastasijević 1991: 40), dok Vukadinović melodiji riječi pripisuje direktnu, ontološku signifikaciju, nezavisnu od racionalnog: „Melodija zrači iz bića, pa je i sama značenje; ona zrači iz ‘tamnog vilajeta’, pa je i tada značenje“ (Vukadinović 1998: 375).

Takođe, čini se važnim naglasiti i da oba autora zov maternje melodije prepoznaju kao pozvanje i privilegiju. O toj čistoj, unutarnjoj matrici položenoj u osnovu našeg bića, kada to sublimirano melodijsko predstavlja pouzdan način samoidentifikacije, Nastasijević kaže: „Ton ubeđuje, njime se iz podsvesti prodre u podsvest, njime otvore neotvorima vrata. A iščili li pojam o svojoj rodnosti: na čiju melodiju čovek neposredno uzdrhti, te je majke sin“ (Nastasijević 1991: 42), a Vukadinović, opet: „Ovaj pra i arha jezik, kao da je dopirao iz najdubljih matrica nacionalnog bića, iz pradubina maternjeg, noseći u sebi srž onoga što jesmo, što smo bili i što ćemo biti“ (Vukadinović 2001: 17).

Ipak, gledano sa strane uslovno programskih tekstova, polazeći od zaključaka već donesenih o prirodi i stepenu srodnosti pjesnikâ Nastasijevića i Vukadinovića, pristupanje samoj poeziji oba autora nosi opasnost zaključivanja a priori o stvarnoj bliskosti i sličnosti ova dva pjesnička opusa. Zato je važno izbliza ispitati vezu između pjesama samih, i to najprije kada je riječ o odnosu prema jeziku, o građenju svijeta unutar pjesničkih ostvarenja, o principima komponovanja specifičnih i prepoznatljivih pjesničkih konstrukcija, kako onih koji se tiču forme, tako i onih unutrašnjih, uslovno sadržinskih. Ovom prilikom ćemo taj komparativni odnos samo skicirati, jer bi potpun i pregledan uvid zahtijevao mnogo više prostora.

Možda je prirodno krenuti od mjerljivog: naime od stiha. Čak i pri ovlašnom pogledu uočljivo je koliko je kod oba pjesnika prisutan osmerac, temeljni stih naše narodne lirike. Osmerac sam po sebi nosi predačku/maternju melodiju, njegova ukorijenjenost u našoj tradiciji aktivira nesvjesnu identifikaciju maternjih/predačkih tonaliteta: identifikaciju koja prestiže svjesno prepoznavanje metričkog oblika. Tako lirizam koji pripada osmercu sam po sebi sugeriše vezu sa folklornim, sa precima i prošlošću, sa arhaičnim ali živim melodijskim oblicima koje baštini kolektiv vezan jednim jezikom.[1] Kod Nastasijevića su pjesme „Frula“, „Jasike“ i „Izvoru“ u cjelini osmeračke, a u ostalim pjesmama često se nahode stihovi u ovom metru (recimo, u „Bdenjima“). Čak i u onim pjesmama i ciklusima gdje se uzima da je Nastasijević najdalje otišao u dekomponovanju kodifikovanih obrazaca i normi pjesničkog jezika (u ciklusima „Gluhote“ i „Reči u kamenu“), ova je osmeračka melodija čujna, makar je stih često prelomljen u gotovo alogičnim strofoidima: „Lek si, / a gnjijem u srcu“[2], „I bude/ na vodi čudu“, „Živom živo krvavi dug / brat brata jede, druga drug“. U Vukadinovićevoj poeziji, pak, pola pjesama zbirke Kuća i gost ispjevano je u ovom metru, slično je sa zbirkom Tragom plena i komentari, desetak ih je u Dalekim ukućanima, a Božji geometar dat je sav u osmercu, s tim je što je on ponekad skraćivan za cio posljednji članak, dakle, ispjevan je samo polustih od četiri sloga, što nimalo ne remeti ritam: „Leden pust je Trg beskraja / Modro cvile / Rodne gore“.

Kod oba autora je, prirodno, presudan za formiranje specifičnog poetskog iskaza odnos prema jeziku. U centru analitičkih razmatranja tako su se nalazili resemantizacija i desemantizacija rečeničnih nizova, reduciranje i eliptiranje, potencirano korišćenje homografa i homoforma, kao i u svakodnevnom jeziku nemotivisana upotreba zamjenica i narušavanje pravilnosti u rasporedu rečeničnih konstituenata. Apologija jeziku ogleda se i u raznovrsnim eksperimentima očuđavanja teksta: upotrebi nesvakidašnje leksike: aktiviranju arhaizama, folklornih i srednjevijekovnih, regionalizama i dijalektizama, a onda i stvaranju kovanica i neologizama, često nalik na pomenute leksičke kategorije (na primjer, „nepogib“ kod Nastasijevića po ugledu na „nedogled“, ili kod Vukadinovića „nebil“, po analogiji, i značenjskoj i obličkoj, sa „nebit“ ili „nebiće“). Zbog svega je, često, jezik i jednog i drugog često opisivan kao hermetičan i napregnut, sa tragovima numinoznog rada upravo u sintaksičkim konstrukcijama. Takav je rad rezultirao ponekad onim što je profesor Novica Petković nazvao „teturanjem u jeziku“, a u vezi sa Nastasijevićevim stihom „doteturava noćna noga stan“. Riječ je o tome da je „jezik svojom konstruktivnom stranom okrenut ka čitaocu“ (Petković 2004: 147), da se naša pažnja koncentriše na njegov „gornji sloj“, da smo fokusirani isprva na sam čin percepcije iskaza i evidentan otpor na koji taj prijem nailazi, a da se docnije, nošeni melodijskom bujicom, nađemo usred jezičkog kovitlaca koji nosi, prema Vinaveru, „žubor jezika, matice u njemu,  (…) dinamiku jezika“ (Vinaver 1963: 53).

Zato najprije nekoliko riječi o jezičkom, pa posljedično i smisaonom (ili bi se možda moglo kazati i obrnuto) sažimanju i redukciji. U vezi sa slikom svijeta u Vukadinovićevoj poeziji Radivoje Mikić primjećuje da je „osnovna odlika tog opisa sistematsko izostavljanje svih pojedinosti koje bi ukazivale na vezu između pesme i izvanjezičke stvarnosti“ (2001: 21), zaključujući da je uslovna slika nastala tim putem „prizor koji se zbiva u samom jeziku“ (Mikić 2001: 30). Ako kao pjesničku sliku pojednostavljeno uzmemo nešto što na podlozi neslikovnog, narativnog ili diskurzivnog odskače kao zasebno ustrojeni tip imaginativnog, dakle, suštinski bljesak pjesničkog, predstava u malom svijeta koji se struktuira na sopstvenoj zakonitosti, a naravno na podlozi jezičkog kao medijuma, odmah ćemo uvidjeti da su ova dva pjesnika otišla u dva različita pravca.[3] Na koji način? Pa prije svega tako što je Nastasijevićeva slika, uprkos čestom svjesnom i namjernom ogrješavanju o mnoge gramatičke norme pri njenom oblikovanju, postajala još konkretnija, koncentrisanija oko svog jezgra. Drugim riječima, Nastasijević eliptira iskaz do elementarne pregnantnosti, a sama slika, zbijena u jeziku, takođe je zgusnuta, ali i cjelovita i neozlijeđena. Takva je već pomenuta slika-stih: „Doteturava noćna noga stan“, ili „I bude na vodi čudu gojazna glad“. Cijelim Nastasijevićevim djelom rasut je pregršt primjera koji nas tjeraju da se u analizama vraćamo ponuđenim (u varijantama Nastasijevićeve lirike) ili samo mogućim prvobitnim oblicima konačnog iskaza. Ali ono što se čini, (a što može biti i samo lični čitalački utisak) jeste to da intuitivno razumijevanje često pretiče razum i logiku i uspostavlja neupitnu sliku još pri prvom dodiru sa tekstom. U poeziji Aleka Vukadinovića stvari stoje drugačije jer on, izgleda, ide u suprotnom pravcu. Njegove su poetske tvorevine „gramatičnije“, odnosno sintaksičke cjeline unutar poetskih cjelina u najvećem broju slučajeva u skladu su sa gramatičkim pravilima srpskog jezika. Ovo se odnosi i na konstrukcije koje sadrže arhaizme, kovanice ili neologizme: „Ti nevidni treptaj časi/ Međ gorama prelet zarna“, jer njegov redukcionizam nije istovrstan sa Nastasijevićevim – drukčiji su objekti sažimanja. Nastasijević, naime, govorni iskaz u transformaciji ka poetskom čisti od svake redundance, dok Vukadinović „svoje ključne motive/pesničke slike lišava svega suvišnog (…) svega što bi moglo da bude slučajno i prolazno“ (podvukla N. P.). Sjedinjenje sa predmetima pjevanja i obrazovanje idealnih suština tako je, prema Šutiću, namjeravani i često postignuti cilj Vukadinovićevih pjesama (Šutić 1979: 108), a slika dobijena napregnutim apstrahovanjem i konstruisana od elemenata koji su u toj mjeri prečišćeni od iskustvenog izaziva potpuno drukčiji utisak od one Nastasijevićeve: budući mnogostruko otvorena za potencijalna značenja, istovremeno je i zamagljena, disperzivna i teže prijemčiva: „Kuća najtiših slika/ I zemlja: žal na žalu / Lasta u svakom skupu…“

Takve se tendencije lako prepoznaju u pjesničkom jeziku. Na primjer, u Vukadinovićevoj poeziji učestali su pridjevi „dalek“, „taman“, „blag“ „slep“, „gluv“, „usnuo“ „zaspao“, „srećan“, „zemni“ i „kućni“ čija je distribucija veoma slobodna i, umjesto da se njima potrcta osobenost određenog pojma, oni nerijetko označavaju pojave u isto vrijeme međusobno udaljene ili čak suprotstavljene.[4] Time postepeno gube moć isticanja distinktivne osobine jednog pojma – dolazi do njihovog sadržinskog, unutrašnjeg pražnjenja – ali istovremeno počinju i da predstavljaju signal, makar partikularne, istovrsnosti, zajedništva.[5]

Druga važna, odnosno, možda i najvažnija karakteristika poezije Aleka Vukadinovića jeste ona kojoj je Aleksandar Milanović[6] posvetio dosta pažnje, govoreći o porijeklu njene izrazite višeznačnosti i širenju potencijalne semantike stiha. Milanović zaključuje da do ovoga dolazi usljed Vukadinovićevog, stilski markantnog, postupka svođenja riječi koje stih grade (često i riječi oko kojih se okuplja stih) na njihovu esenciju, odnosno tvorbene osnove, korjenske morfeme (dijelove riječi koji nose leksičko značenje).[7] Za Nastasijevića ta pojava nije karakteristična, on povremeno aktivira višestruki semantički potencijal homoforma (bez oznake akcenata).

Zato se sa priličnom sigurnošću može tvrditi da u pojedinim trenucima, naizgled sličnim ili zaista sličnim sredstvima, Nastasijević postiže maksimalnu koncentraciju značenja, a Vukadinović opet, maksimalnu semantičku disperziju. I jedno i drugo se događa jer stariji pjesnik zgušnjava, a mlađi apstrahuje.

.

*

.

S druge strane, pak, u nekim stilskim crtama moguće je dokazati duboku poetičku srodnost ove dvojice pjesnika. Jedna je karakteristika pjesničkog jezika i Nastasijevića i Vukadinovića skoro pa statistički uporediva: u kojoj mjeri obojica koriste, ili grade nove, antonime nastale od imenica (ponekad takođe iznađenih) kojima je dodat negacijski prefiks. Kod Nastasijevića nalazimo, npr: „neizrečje“, „neprebol“, „neprohod“, „nehod“, „nevid“, a kod Vukadinovića „neproboj“, „netraj“, „Nebog“, „nejav“, „nereč“. Kod obojice se, pak, nahode riječi: „neput“, „netrag“, „nedohvat“ i „nečuj“. Još jedan zajednički jezičko-stilski postupak privlači pažnju: visoka učestalost jezičkih sklopova za koje nismo uvijek sigurni da li su po nastanku, i svojoj ulozi u pjesničkom jeziku, polusloženica ili pak imenička sintagma u kojoj je glavna riječ bliže određena takođe imenicom, odnosno atributivom. Kod Nastasijevića čitamo: „nedohvat blago“, „plamen oplođenje“, „iskon more“, „čelik vek“, „stamen stablo“, „biser žeđa“, „dubina neprebol“, „voda čudo“, a kod Vukadinovića: „gavran polje“, „čvor drvo“, „turob jutro“, „cvetak božjak“, „nemušt boja“, „blagdan kuća“, „gost lovac“. Ne izostaje ni uslovna „pomjerenost“ vizure, ali i ustrojstva oslikanog prostora pri neobičnoj manipulaciji riječima koje signaliziraju prostorno određenje, odnosno kretanje (kod Vukadinovića čitamo: „Pró nêm gde blag / obnoć sija“, kod Nastasijevića: „Znam / Po strelicom je tame“, „Korak ih/ povazda u lov“).

Ono o čemu se takođe može govoriti pri komparativnoj analizi pjesničkog djela ove dvojice pjesnika jesu povlašćeni tematsko-motivski kompleksi koji se poklapaju u onom stepenu u kom je moguće govoriti ili o plodnim uticajima starijeg pjesnika na mlađeg ili o sličnom tipu poetske imaginacije. Egzistencijalistički predznak distinktivno je obilježje poezije oba autora; u oba opusa, takođe, nalazimo principe „’obogotvorenja’ pesničkog, stvaralačkog i jezičkog čina“ (Stojanović Pantović 2001: 54–55). Dar prozorljivosti, pronicanja s one strane pojavnog, prirodno vezan za pjesnikovanje, oba pjesnika smatraju privilegijom i prokletstvom (Vukadinović: „Gonjen u krug u muk slušam / Kroz treptaje / Kako traje / Ruža suštog kraja duša“, Nastasijević: „I vidim, / samo što pagubom ne bukne / kužna oluja. // I čujem, / samo što strahobno u skladu ne zahori / Aliluja“). Nezaobilazne su, shodno tome, i jasne predstave božanskih i demonskih principa, ali i apokaliptične vizije ocrtane jasno i nedvosmisleno uprkos jezičkim i smisaonim zatamnjenjima. Važno je primijetiti da se u oba slučaja svijet vidi i kao neka vrsta sakralnog, mitskog kruga, u kome su sile svjetlosti i mraka u određenoj ravnoteži, a čovjek je, neminovno, istovremeno i u centru i na obodnim tačkama te kružnice: centar kao poprište iskonske bitke, a periferija kao nemoćan da bude išta drugo do nijem posmatrač: „I jeste, / tma kotlova u kotlu. / Boga li radi pristavi vrag, / vraga li Bog? (Nastasijević); „Nebog Boga Bog Neboga / Goni u krug časa / Zloga“; „Daljinom / Bog se / Okružuje“ (Vukadinović). Metafora kruga (Nastasijevićevih je Pet, odnosno Sedam lirskih krugova) je zato i jedna od temeljnih lirskih preokupacija i jednog i drugog pjesnika. [8]

Krupne sličnosti zapažaju se i na mikroplanu, u detaljima pjesničkog jezika: na primjer, dva pridjeva, blag i zlatan – čija je značenjska i metaforička potencija u poeziji pojačana – visoko su frekventna kod oba pjesnika. Kod  Nastasijevića nalazimo „blagu rodinu“, „blagi poj“, „blagu reč“, „blage kose“, a kod Vukadinovića „blage sene“, „blag smer“, „blago ušće“, „blage čini“, „blaga čuda“. Zatičemo istovjetnu sintagmu, „dolina blaga“, a Nastasijevićeva „rodina blaga“ doziva Vukadinovićev „blagi kraj“. „Patnik“ je imenica koju susrećemo i kod jednog i kod drugog pjesnika, kao i zvučnu i pomalo zaboravljenu riječ „zajutarje“. U gramatičkom smislu nepravilnu, ali izvanredno uspjelu Nastasijevićevu konstrukciju „sve samlji“ iz pjesme „Gospi“ nalazimo kod Vukadinovića u pjesmi „Bacanje belih čini“: „Sâm sve samlji“ i pjesmi „Bog-osama“, a ova posljednja naslovom i tematikom takođe korespondira i sa Nastasijevićevom „Osamom na trgu“. Nastasijevićeva sintagma iz „Česme kraj puta“ „drobna kap“ (koju ne nalazimo u narodnoj poeziji) iskrsava u naslovu Vukadinovićeve pjesme. Uočavamo i koliko je kod obojice učestao motiv krila (čiji je simbolički potencijal uveliko u poeziji korišćen) i, sa druge strane, rjeđi motiv kapi. I sinestezije su često komponovane na sličnim principima. Kod Nastasijevića „Tišinom čudno/ sve mi zasvetli“, a kod Vukadinovića se, u idealno suprotnoj slici, čuje „graktaj mraka“.

Hromatizam, upotreba boje pri kreaciji pjesničke slike, kod obojice je čvrsto spregnut sa drugim čulnim senzacijama, ali još i više, sa egzistencijalnim osjećanjem kojim se reaguje na pojave spoljnjeg svijeta. Sažimanje i koncentracija nisu zaobišli ni spektar boja u oba pjesnička opusa. Potrebno je, ipak, naglasiti da na redukciju boja koja se javlja u poeziji oba pjesnika opet ima uticaja metaforično njihovo značenje u bajalicama i basmama, „gde ta metaforičnost ima magijsku funkciju“. „Bela je životodavna boja. Crno je boja zlih glasova i slutnji, ali i hermetične tajnosti. Crvena, kao granična, razlistava svoje metaforičke vrednosti iz siline vatre“ (Ajdačić 2007), a dodali bismo, prirodno – i krvi. Zato su kod Nastasijevića tako česti pridjev i imenica rumen i rumēn, a kod Vukadinovića neprestano iskrsava simbol plamena. Tako se dualistički principi solarnog i htonskog (i među njima crvenog kao možda – ljudskog), od paganstva, preko hrišćanstva do ponornih iskustava modernog čovjeka očitava i u jednoj i u drugoj poeziji: zato je pridjev taman (shodno tome i imenica tama i glagol tamneti) kao oznaka posebnog kolorističkog, odnosno svjetlosnog efekta (sa očitim ontološkim implikacijama) najučestaliji u pjesmama oba pjesnika, a njima nasuprot stoje riječi koje asociraju na bjelinu i svjetlost: svijetli (odnosno zasvetleti, svetlost), belo (belina i zabeleti). Na strani svijetlog kod Nastasijevića će se, neobično, naći i kvalifikativ bledi, a kod Vukadinovića, pak, sjajni. Varijante tamnine kod Nastasijevića će biti mračni, zamračiti se, smrkavati se, crni, zacrneti, a kod Vukadinovića crno, modro, mrklo, čađavo. U vezi sa crvenom, bojom krvi, simptomatičan primjer: kako oba pjesnika konstatuju crvenilo neba kao granični trenutak smjene dana i noći: (Nastasijević: „Tuga se rumena s večeri/ Otud oglasi, sejo“, Vukadinović: „Predvečernje krvi boja“, „Zajutarje rumen darje“).

*

Na kraju, i napomena  i o oblikovanju prostora u zbirkama dva autora. Jezik će se i tu pokazati kao mapa tamnovilajetskog blaga. Mitski i stvarnosni prostori naših prapostojbina položeni u jezik i čuvani i skrivani u njemu odaju se svojim povlašćenim mjestom u objema poetikama. „Kod Slovena postoji pravo bogatstvo naziva za tekuće i stajaće vode, za reke i jezera, kao i za šume. Lingvističke podatke potvrđuju istorijski zapisi, iz kojih se vidi da su Sloveni narod voda i šuma“ (Deretić 2013: 35). Tu treba primijetiti da je Vukadinović u velikoj mjeri pjesnik doma, kuće, i da je u njegovoj poeziji velika binarna opozicija svoje/tuđe, odnosno blizu/daleko, na kojoj je, naravno uprošćeno govoreći, izgrađena cjelokupna mitska slika svijeta, daleko izraženija nego u Nastasijevićevoj poeziji (sa njegovom prozom stvari stoje unekoliko drugačije). Osim toga, ta je opozicija usložnjena jer su i kuća (unutrašnji, sopstveni prostor) i daljina[9] (preciznije šuma ili gora), višestruko akcentovane, između ostalog, u zbirci Daleki ukućani, dobile ambivalentne karakteristike.[10] Kuća je „puna blagih čuda“ (u drugoj, pak, pjesmi i „strašne snage“), „kuća-majka“, „cilj jedini“, ali i „tamna“, „stranica što krvari“, „usnula“,  „mrtvačka“ ili, pak, „luda“ u Kući i gostu a pejzaži oko nje „bolni“; daljina je, opet „moja snaga“, istovremeno i „strašna“ i „sitna“, ali i „unutrašnja“ – pominju se i „tišine, daljine, blage stvari“ i „mesto daljinom osnaženo“. Taj je kontekst obogaćen uglom gledanja i doživljaja gosta, dakle čovjeka koji simbolizuje istovremeno i kretanje (dolazak i odlazak) i mirovanje (t. boravak na jednom, istovremeno bliskom i tuđem mjestu, zaštićenom koliko i nepoznatom), a koji je čest lirski junak Vukadinovićeve poezije[11] i čiji je lik još jedna motivska i simbolička spona sa Nastasijevićevom poezijom (vidjeti ciklus „Gluhote“, pjesme IV i V).

Osim toga, poklapanje tematsko-motivskih linija Nastasijevićeve i Vukadinovićeve poezije može se ispratiti i u motivima lova (lovca i plijena). Zbirka Tragom plena i komentari kao da cijelim svojim poetskim tokom korespondira upravo sa Nastasijevićevim gnomskim stihovima (iz „Reči u kamenu“): „S večeri, tugo, / ko kome plen?“

*

Ovaj kratki, sumarni pregled, u komparativnom kontekstu, Nastasijevićeve i Vukadinovićeve poezije trebalo bi da nagovijesti kuda bi moglo da krene istraživanje tonova predačkih, odnosno maternjih melodija, što je u suštini isti fenomen.

I majke su preci, mada nam se ponekad desi da to smetnemo s uma.

 .

.

.

.

Literatura

.

.

Ajdačić 2007: Dejan Ajdačić, „Boje u narodnoj poeziji“, http://www.rastko.rs/rastko/delo/10040, 29. 7.

Bašlar 2005: Gaston Bašlar, Poetika prostora, Gradac, Beograd.

Vinaver 1963: Stanislav Vinaver, Nadgramatika, Prosveta, Beograd.

Vukadinović 2001: Alek Vukadinović: „Reč u svetoj godini“, u: Alek Vukadinović, pesnik, ur. Dragan Hamović, Narodna biblioteka „Radoslav Vesnić“, Kraljevo.

Vukadinović 2011: Intervju sa A. Vukadinovićem „Svakog dana smak sveta“ (intervju vodio Bane Đorđević), Večernje novosti, 17. novembar.

Vukadinović 2013: Intervju sa A. Vukadinovićem „Svetac među pesnicima“ (intervju vodio Zoran Radisavljević), Politika,  6. april.

Delić 2001: Jovan Delić, „Ruža jezika“, u: Alek Vukadinović, pesnik, ur. Dragan Hamović, Narodna biblioteka „Radoslav Vesnić“, Kraljevo.

Deretić 2013: Jovan Deretić, Kulturna istorija Srba, Evro-Giunti, Beograd.

Milanović 2001: Aleksandar Milanović, „Boravišta jakih reči“, u: Alek Vukadinović, pesnik, ur. Dragan Hamović, Narodna biblioteka „Radoslav Vesnić“, Kraljevo.

Nastasijević 1991: Momčilo Nastasijević, Eseji, beleške, misli, priredio Novica Petković, Sabrana dela Momčila Nastasijevića, Gornji Milanovac: Dečje novine.

Nastasijević 1991a: Momčilo Nastasijević, Poezija, priredio Novica Petković, Sabrana dela Momčila Nastasijevića, Gornji Milanovac: Dečje novine.

Petković 2004: Novica Petković, Ogledi o srpskim pesnicima, Čigoja, Beograd.

Stojanović Pantović 2001: Bojana Stojanović Pantović, „Traganje za božanskim principom u poeziji Aleka Vukadinovića“, u: Alek Vukadinović, pesnik, ur. Dragan Hamović, Narodna biblioteka „Radoslav Vesnić“, Kraljevo.

Hamović 2001: „Kuća i gost, čovek i bog“, u: Alek Vukadinović, pesnik, ur. Dragan Hamović, Narodna biblioteka „Radoslav Vesnić“, Kraljevo.

Šutić 1979: Miloslav Šutić, „Poezija lirskog zbrajanja“, u: Alek Vukadinović, Daleki ukućani, Srpska književna zadruga, Beograd.

[1] Osim veze sa folklorom, simetrični osmerac ukazuje i na poseban odnos sa srpskim pjesnicima epohe romantizma: „romantičarske strofe dobile su u Vukadinovićevim pjesmama svoje kontrastrofe, tako je, preko osmerca, uspostavljen i dijalog sa romantizmom“ (Delić 2002: 48).

[2] Svi citati iz Nastasijevićeve poezije dati su prema izdanju Momčilo Nastasijević, Poezija, priredio Novica Petković, Sabrana dela Momčila Nastasijevića, Gornji Milanovac: Dečje novine, 1991.

[3] Pod pjesničkom slikom podrazumijevamo onaj poetski iskaz koji počiva prvenstveno na svojevrsnom analoškom odnosu, onako kako ga je definisao Tihomor Brajović u Teoriji pesničke slike: „slikovit [je] svaki eksplicitno ili implicitno heterotopni iskaz analogijske predikacije, odnosno svaki predikativni iskaz koji, neposredno ili posredno izlazeći iz preovlađujuće topike teksta, ostvaruje onaj naročiti efekat prikazivanja sličnog u različitom koji nazivamo poetskom analogijom ili slikom“ (2000: 34).

[4] Bojan Jović precizira: „Navedena težnja postepeno dovodi do upotrebe ogoljenih reči, odnosno slika čija su osnovna značenja potisnuta i koje su prestale da označavaju empirijske predmete ili osobe, pa čak i opštije klase i vrste kojima pripadaju“ (Jović 2001: 91–92).

[5] Govoreći povodom jedne druge osobenosti Vukadinovićevog pjesništva, R. Mikić ističe: „Jedna od odlika Vukadinovićeve poezije jeste i nastojanje da se na poseban način imenuju određene stvari i pojave, uvek sa ciljem da se ukaže na neku vrstu dvo–jedinstva“ (Mikić 2011: 25)

[6] Tekst u rukopisu.

[7] Nekoliko ovlaš izabranih primjera: „nêm“ može upućivati čitaoca na imenicu „nemost“, pridjev „nem“, glagol „onemeti“, „tam“ na imenicu „tama“, glagol „tamneti“, pridjev „tama“, itd.

[8] O tome vidjeti i rad Bojane Stojanović Pantović, „Traganje za božanskim principom u poeziji Aleka Vukadinovića“, u:  Alek Vukadinović, pesnik, ur. Dragan Hamović, Narodna biblioteka „Radoslav Vesnić“, Kraljevo, odakle ovom prilikom prenosimo citat: „Reč je najpre o malarmeovskom konceptu ‘iracionalizacije forme’, potom ekspresionističkom i avangardnom fenomenološkom pismu koji pesničke motive (pa i samog Boga kao temu) prevodi u ontološke geometrijske oblike podložne deformaciji (…)“ (Stojanović Pantović 2001: 58).

[9] O ovome više u tekstu Aleksandra Milanovića „Boravišta jakih reči“, u: Alek Vukadinović, pesnik, Narodna biblioteka „Radoslav Vesnić“, Kraljevo.

[10] Kod Vukadinovića kuća povremeno zadobija i odlike idealnog unutrašnjeg prostora (oživotvorenog i pounutrašnjenog) o kome govori Bašlar u knjizi Poetika prostora: „Namera nam je, stvarno, da ispitamo veoma jednostavne slike, slike srećnog prostora. (…) Ona će nastojati da odrede humanu vrednost prostora posedovanja, prostora branjenih od protivničkih sila, voljenih prostora (…) Proučena na najrazličitijim teorijskim horizontima, slika kuće kao da postaje topografija našeg intimnog bića“ (Bašlar 2005: 23–24). Kuća je glavni lirski junak zbirke Daleki ukućani, bez obzira na njen naslov.

[11] O ovome vidjeti u radu Dragana Hamovića, „Kuća i gost, čovek i bog“, u: Alek Vukadinović, pesnik, Narodna biblioteka „Radoslav Vesnić“, Kraljevo. Hamović ističe „da je moguće, krajnjom redukcijom, doći do jezgra ukupne Vukadinovićeve poezije, jezgra od dveju reči: kuća i gost“ (Hamović 2001: 110).

.

.

.

.

.