(Ana Stišović Milovanović, Instrumentalni konceptualizam u proučavanju književnosti, Raška škola, Beograd, 2014)
Jedan tumač među mnogim tumačima nikada se ne zadovoljava onim što je zaključio – kako se umnožava broj činjenica tako se i umnožava i broj sudova, stavova, analiza i sinteza. Tumač kada tumači raspravlja sa svima koji su tumačili, i sa sobom.
Knjiga prof. dr Ana Stišović Milovanović je dokaz Marmontelove misli da umjetnost želi svjedoke. Ali, dodao bih, svjedoke koji su spremni na konstantno svjedočenje, dešifrovanje, saučestovanje.
Na svakom koraku vidimo, proširilo se neznanje među ljudima, ali na primjeru ove knjige vidimo: proširilo se znanje u pojedincima. U tumaču se umnožava smisao književnog djela. Analizom, po Gastonu Bašlaru, tumač se kreće iz nesvjesnog u domen saznanja, a poimanje instrumentalnog konceptualizma, dato na primjerima, dokaz je da dugo posmatranje, strpljivo poimanje i već pomenuto saučestovanju u književnom djelu dovodi do novih ravni na brušenim draguljima.
Autorka je poštovalac Fohta koji nas napominje da postoji duhovno srodstvo između čitaoca i umjetnika, i da se, po Huserlu, svaki umjetnički izraz tumači iz konteksta, iz sopstvene strukture, ali, estetski predmet je uslovljen opažanjem subjekta, napominje autorka – nismo li mnogo puta uočili da nam u određenom životnom dobu, bez određenih iskustava i umjetničkih doživljaja, neko umjetničko djelo ne znači koliko i kasnije kada mu se vratimo bogatiji za neka knjiška ili životna iskustva. Onaj koji donosi umjetničko djelo još u procesu stvaranja računa na imaginaciju konzumenta, napominje autorka, te percepcija umjetničkog djela biva „dirigovano stvaranje“ ili na neki način produžetak stvaranja. Dakle, opet je potrebno saučestvovanje. Ali to saučestvovanje se umnožava kao što se umnožava broj onih koji promatraju umjetničko djelo. Umjetnost se otkriva onda kada biva opažena – ovaj stav, inspirisan mišlju Zurovca, daruje nam prof. dr Ana Stišović Milovanović.
Kao što je potrebna autoru, tako je mašta potrebna i uživaocu umjetničkog djela. Tako, uz maštu, vidimo i ono što nismo vidjeli. Napor uživaoca umjetnosti srodan je naporu umjetnika, ali je i samom umjetniku potreban napor uživaoca umjetnosti, jer, u samom umjetniku uživalac umjetnosti je stariji od umjetnika, ta dvojica se dopunjavaju, jedan drugog gone na napor, jedan drugog odmaraju – ne kaže uzalud Kavafi: i ponovo se u umjetnosti odmaram od nje.
Preokupacija autorke je, razmuljivo, i Roman Ingarden, otac fenomeneloške estetike. Osnovno pitnaje njegove promisli je način postojanja onog što ima privid postojanja. Način postojanja umjetničkih djela – to je adresa Ingardenovog mišljenja na koju dolazi prof. dr Ana Stišović Milovanović koja nas napominje: dvije su faze spoznavanja etetskog predmeta. To su istraživčko spoznavanje djela i trenutak spoznavanja estetskog predmeta, no faze su neodvojive jedna od druge kao što su neodvojivi slojevi unutar umjetničkog djela. Autorka smatra da se estetska vrijednost djela očituje u kvalitetu svakog sloja. Dakle, sama struktura književnog djela iskazuje se kao polifonija. Autorka ističe kao važan put od empirijskog ka opštem. Tako i Muharem Pervić u knjizi Svitak po svitak navodi da kada posumnja u uzore i izgubi želju da tvrdi i upućuje čovjek počinje da razumijeva i ono što se ne tiče samo njega. Ta vrsta osjećajnosti u osnovi je jezika književnosti.
Iz mnogobrojnih književnih djela izdvajaju se remek-djela. Ingarden kaže da ona čitaoca prenesu u stanje sa-stvaralčke emocionalne osjetljivosti. To su oni momenti kada ne možemo da se odvojimo od umjetnosti.
Kada analizira misao o očenju prof.dr Ana Stišović Milovanović razmatra teorije iza kojih stoje Žan Pijaže, Robert Ganje, Lav Vigotski, Džerom Bruner. U središtu pažnje su kongitivne teorije o proučavanju književnosti i princip instrumentalnog konceptualizma u proučavanju književnosti.
U poglavlju Od slojevite strukture dela ka literarnom fenomenu autorka ističe da je Ingardenova teorija o slojevitoj strukturi umjetničkog teksta ideja o kontinuitetima, kao dijelovima cjeline estetske tvorevine, dovela do novog značenja. Sloj zvučenja, sloj značenjskih jedinica, čitalac sa-stvaralac koji dopunjuje neodređena mjesta – to su tačke u procesu konstruisanju konačnog doživljaja koji ide od umjetnika ka čitaocu.
Posebna draž ove knjige jeste rasprava o literarnom fenomenu u ejdetskoj funkciji. Prof. dr Ana Stišović Milovanović stoji na stanovištu da čitalac dopunjuje djelo na mjestima neodređenosti, a u skladu sa Ingardenovim stavom da čitalac saučestvuje u stvaralačkom aktu. Zanimljivo je i tumačenje djela kroz shematske prikaze i čvorna mjesta, jer ejdetski elementi, kako tvrdi Ingarden, imaju simbolički oblik.
Prostor koji opažamo i vrijeme koje teče na našim časovnicima nisu i prostor i vrijeme umjetničkog djela, smatra prof. dr Ana Stišović Milovanović. Nju zanima prostor objektivizacije duha, prostor umjetnosti te navodi primjer Bodlerov Albators gdje imamo zemaljski i nebeski prostor, a čitalac je vođen intencijom pisca koji daje sublimirane ideje, a čitalac ovaj ključ može koristiti i čitajući druga književna djela, jer ovu pjesmu percipira kao univerzalnu. Autorka tumači prostor i vrijeme u književnom djelu kroz prostor i vrijeme Jozefa K. a pominje i da je Beket relativizovao vrijeme. To i nije čudno. Ekspriment je pokazao da jedan časovnik stavljen u avion koji leti veoma visoko, gdje je slabiji uticaj gravitacije, kada je transportovan od Londona do Pekinga pokazuje za jednu sekundu različito vrijeme od istog takvog časovnika koji je ostao u Londonu. Ovaj eksperiment izveo je John Laverthy. Tokom daleke povjesti čovječanstva vjerovalo se da vrijeme teče na isti način u svakom okruženju i za sva bića, ali pokazalo se da to nije tačno. „Povećanjem brzine smanjuje se brzina proticanja vremena“, uči nas Caner Taslaman. Za koliko dana je stvoren svijet? Kakvi su bili ti dani? Dan može trajati hiljadu godina i dan može trajati pedeset hiljada godina. Vrijeme u materijalnom svijetu ne teče svuda isto. Prof. Ana Stišović Milovanović nam poručuje da posebno vrijeme egzistira unutar književnog djela.
Piščevo poimanje prostora služi svrsi – otkrivanju junaka koji je izmaštan da bi otkrivao čovjeka. Jusuf gradi most na Žepi, ne u srcu carstva nego tamo na kraj carstva, a takvu odluku donosi u memljivoj tamnici – iz tame zaiskri ideja.
Ejdos vremena i prostora u romanu Seobe Miloša Crnjanskog dat je uz strast – očito, to je jedna od knjiga kojoj se prof. dr Ana Stišović Milovanović neprestano vraća kao što se i mi njenoj knjizi moramo vraćati – autorka jasno izlaže, ali su alati teški pa nije loše koristiti ih više puta. Ona zaključuje da postoje vrijeme i prostor kao literarni fenomeni koji otvaraju mogućnost za produbljivanje analize i iskorak u spoznavanje suštinskog značenja djela.
Simbolička i arhetipska funkcija, mitologija kao izvor motiva i kao mogućnost za tumačenje savremenih motiva ili pramotiva, arhetipska ishodišta, anagoška funkcija, literarni fenomen u intertekstualnoj funkciji, u interliterarnoj funkciji i u autocitatnoj funkciji (dakako, uz Komentare za Liriku Itake gdje Crnjanski otvara vrata svoje radionice) – sve su to preokupacoje date u ovoj knjizi čiji tiraž nije veliki, ali – ovo društvo je na ispitu – baš me interesuje koliko čitalaca će imati ovakava knjiga, puna kao šipak, a znam da joj trebaju čitaoci koji se vraćaju knjigama.
