Tumačenje literarnih snova

Problem mogućnosti i opravdanosti tumačenja literarnih snova 

U radu se razmatraju Frojdov i Jungov pristup snovima, kao i problem mogućnosti i opravdanosti tumačenja snova u književnim delima. Uz osvrt na metodološke nedoumice, ukazuje se da je tumačenje literarnih snova ne samo moguće već u nekim slučajevima i neophodno, a navode se i načini i metode kojima se to može činiti.

Ključne reči: tumačenje snova, Frojd, Jung, dubinska psihologija, nesvesno, metod slobodnih asocijacija, simbol, objektivna amplifikacija, tumačenje na nivou subjekta, tumačenje na nivou objekta

Snovi su prirodan i univerzalan fenomen koji prati ljudsku vrstu od njenog formiranja, a svakog čoveka od rođenja do smrti[1]. Kao važna prirodna, ali i psihička i duhovna pojava, snovi su oduvek bili predmet interesovanja ne samo medicine, već i mitologije, religije, filozofije i umetnosti. U drevnim, arhajskim društvima verovalo se da vrednost svih značajnih stvari, pojava i ljudskih aktivnosti počiva u njihovom mitskom poreklu i predlošku, pa su i snovi shvatani kao dar bogova. Smatrajući snove glasnicima bogova, najavljivačima sudbine, nosiocima opomene ili utehe, čovek ih je oduvek cenio i težio da dokuči njihov skriveni smisao. Stoga je ne samo snu već i veštini tumačenja snova pripisivao božansko poreklo.

U mitovima su snovi posmatrani kao dragoceni izvor (sa)znanja, prisno povezan sa bogovima, zbog čega im je poklanjana posebna pažnja, to jest pridavan veliki značaj. Kako je „mit bio i još uvek jeste integralni element književnosti, a interesovanje pesnika za mit i mitologiju bilo je izuzetno i neprekidno još od Homerovog vremena“ (Fraj 1999:7), ne čudi da su i snovi, kao značajna mitologema, od davnina sastavni deo književnosti. Stoga je upravo književnost jedan od najboljih izvora i svedočanstava o važnosti i značaju snova za čoveka, kao i načinima na koji su ih ljudi razumeli, tumačili i prihvatali kroz vreme i različite kulture.

Uz estetsku vrednost i mogućnost da poprimi brojne i raznovrsne funkcije u okviru književnog dela, značajna je i sama priroda sna, budući da se on koristi simboličkim jezikom i najčešće izražava posredstvom slike. Zbog toga, kao i zbog specifičnog „jezika snova“ koji je zapravo jezik nesvesnog, značenje sna je često neuhvatljivo i zahteva tumačenje, tim pre što se osećanja i misli u snu izražavaju putem slika i simbola, koji su istovremeno i racionalni i iracionalni, nesvodivi na jedno, fiksirano značenje i time uvek delom neuhvatljivi, neodređeni i višeznačni.

Frojdov i Jungov pristup snovima

Dok su brojni anonimni stvaraoci, kao i poznati umetnici tokom vekova, snove prvenstveno intuitivno inkorporirali u svoja dela, novi, dragoceni podsticaj upotrebi i shvatanju značaja snova u književnosti došao je nakon sve većeg, naučnog interesovanja za snove, njihov smisao i funkciju, kao i naglašavanja posebnog mesta koje snovi zauzimaju u čovekovom psihičkom životu. Postojeće veze između snova i književnosti dodatno su produbljene nakon pojave Frojdove knjige Tumačenje snova (1900), kao i njegove analize literarnih snova u Gradivi V. Jensena (1907).

Frojdove zasluge za shvatanje prirode sna dragocene su i neosporne. On je prvi ukazao da su snovi „kraljevski put u nesvesno“, to jest otkrio da poreklo snova treba tražiti u nesvesnom delu ljudske ličnosti, kao i da svaki, pa i najapsurdniji i najparadoksalniji san ima svoje značenje, što je nauka do tada negirala. Ne samo da je Frojd pokazao da se snovi mogu naučno tumačiti, već je prvi ponudio i metodu, koju je nazvao metodom slobodnih asocijacija.

Osnovna pretpostavka njegove teorije o neurotskim simptomima, kao i o nastanku snova, počiva na stavu da pojedinac određene infantilne, nagonske želje potiskuje u nesvesni deo svoje ličnosti, ali te želje, budući da i dalje postoje, deluju iz „pozadine“ i stvaraju neurotske simptome, odnosno latentne misli sna. „Radom sna“ te misli se deformišu i pretvaraju u slike, čime nastaje manifestni sadržaj sna, koji treba protumačiti tako što će se otkriti šta se iza njega krije. Stoga se san ne može tumačiti bez aktivnog učešća onoga ko ga je sanjao. Tumaču su neophodne slobodne asocijacije, koje otkrivaju nesvesne, skrivene misli, a time i pravi smisao sna, koji se nalazi iza manifestnog sadržaja. Asocijacije su te koje tumača odvode ka latentnim mislima sna, a time i ka njegovom pravom značenju.

Međutim, Frojd je snove pre svega posmatrao kao potvrdu i dokaz svoje psihoanalitičke teorije, koja ključni značaj u razvoju ličnosti pripisuje nagonima, a pre svega i najviše od svega seksualnom nagonu. Budući da se seksualni nagon najčešće potiskuje, jer je neretko usmeren ka zabranjenim ili neprimerenim osobama, san je zapravo prikriveno ispunjenje neke potisnute i suzbijene (seksualne) želje. Stoga je Frojd i simbole koji se javljaju u snovima vezivao gotovo isključivo za seksualnost, pa je, recimo, sve izdužene predmete u snu smatrao falusnim simbolima, a sve okrugle ili šuplje zamenom za ženske genitalije, čime je fiksirao značenje simbola i svodio ih na znak.

„Ukoliko se više bavimo rešavanjem snova, utoliko dragovoljnije moramo priznati da većina snova odraslih ljudi obrađuje seksualni materijal i izražava erotične želje“, kaže Frojd, i dodaje da „bezazleni snovi bez izuzetka oličavaju grube erotične želje“ (Frojd 1970a:51)[2]. On tvrdi da simboli izvan sna nikad nisu samo seksualni, za razliku od simbola u snovima, kada se „upotrebljavaju skoro isključivo za izražaj seksualnih objekata i odnosa“ (Frojd 1970b:154). Opet je reč o redukciji kojoj Frojd pribegava kako bi i simbole sna uklopio u svoju unapred formulisanu teoriju.

Kada je reč o literarnim snovima Frojd je dao svoj doprinos njihovom tumačenju, ponudivši metodu koja će zameniti slobodne asocijacije i omogućiti tumaču da drugim, „zaobilaznim“ putem dođe do smisla sna. San je stavljao u kontekst karaktera književnog lika koji ga je sanjao, životne situacije u kojoj se taj lik nalazi i sadržaja njegove svesti, kao i događaja prethodnog dana, koji su bili „okidač“ za pojavu konkretnog sna. Formalno posmatrano, ovakva metoda je besprekorna, jer uvažava kontekst književnog dela i zasnovana je na unutrašnjem pristupu, ali je u praksi Frojd opet „učitavao“ svoje učenje i nije dozvoljavao književnom delu da govori za sebe, već isključivo u prilog njegovoj unapred formulisanoj teoriji. 

Pokušavajući da sve uklopi u svoju seksualnu teoriju, Frojd je postao dogmatičan i isključiv, čime je svom učenju naneo štetu, mada je, istina, radikalnost u stavovima, usled novine i revolucionarnosti njegovih ideja, u jednom trenutku bila i neophodna i korisna. Uprkos svemu, Frojdove zasluge su neosporne, budući da je on utemeljio dubinsku psihologiju i naučno tumačenje snova kao njen integralni i najznačajniji deo, a ponudio je i metodu za tumačenje snova u književnim delima, koja može biti korisna ukoliko se valjano i nedogmatično primeni.

Nov i dragocen podsticaj tumačenju snova potom je došao iz analitičke psihologije Karla Gustava Junga i njegovog otkrića kolektivnog nesvesnog, a time i arhetipskih snova, koji zahtevaju bitno drugačiji pristup od onog koji je predlagao i u svom radu praktikovao Frojd.

Otkriće kolektivnog nesvesnog pokazalo se kao posebno plodotvorno za shvatanje i tumačenje umetničkih dela, koja se više ne posmatraju kao produkt individualnog nesvesnog i neuroze pisca, već kao arhetipske predstave koje izlaze izvan okvira individualnog i izražavaju ono što je univerzalno, opšteljudsko, arhetipsko, što i jeste suština, odnosno osnovna vrednost umetnosti. Istinsko umetničko delo kroz pojedinačno i lično prenosi i saopštava neko opšte, nadindividualno, kolektivno i univerzalno iskustvo i znanje, i stoga ima značaj za svakog čoveka. Snovi su u takvim delima najčešće arhetipski, odnosno sadrže značajne arhetipske elemente i simbole, čak i kada su izraz sasvim konkretne, aktuelne životne situacije književnog lika i njegovih spoljašnjih i unutrašnjih konflikata.

Jung san shvata kao spontano samoprikazivanje aktuelnog stanja nesvesnog, izraženo u formi simbola, a tumačenje snova kao najpouzdaniji i najdirektniji put do sadržaja koji su skriveni u nesvesnom delu ličnosti. Kako se nesvesno nalazi u kompenzatornom odnosu prema svesti, za tumačenje sna je neophodno podrobno poznavati stanje svesti snevača, kao i njegovu aktuelnu životnu situaciju.

Osim usredsređenosti na psihološki profil snevača i njegovu aktuelnu životnu situaciju, kada je reč o književnosti u vidu se mora imati i na koji način je san predočen, ko ga pripoveda, u kojim okolnostima, pa, čak, i sa kojim ciljem. Pri tome književni san nije samo psihološka, već i estetska činjenica, pa može imati raznovrsne, sasvim specifične funkcije, o kojima se takođe mora voditi računa, jer i one mogu bitno uticati na smisao sna. Tako se, recimo, ne može na isti način tretirati san čija je funkcija pokretanje radnje, san koji nagoveštava buduće događaje, onaj koji doprinosi suptilnoj psihološkoj karakterizaciji junaka ili san u koji je udenut određeni, u suštini nesnoliki sadržaj.

Ali, nezavisno od umetničke funkcije, snovi u književnim delima često direktno otelotvoruju danas poznate i naučno priznate psihološke funkcije sna. Stoga je za razmatranje literarnih snova potrebno poznavanje i psiholoških funkcija sna, od kojih je jedna od osnovnih i najčešćih – kompenzatorna. Njome san doprinosi uspostavljanju psihološke samoregulacije, odnosno uravnoteženju ličnosti, što uvek ima lekovit efekat. Osim kompenzatorne, Jung govori i o negativno-kompenzatornoj funkciji sna, koja se javlja kod ljudi koji misle da su bolji i vredniji nego što jesu, pa ih snovi u tome demantuju, a cilj takvog obezvređivanja opet je samoregulacija.

Snovi, kako naglašava Ivan Nastović, nemaju samo „funkciju lečenja, već nas i podučavaju, dopunjuju, usmeravaju, inspirišu, ukazuju nam gde grešimo i gde smo neprilagođeni i, konačno, daju nam odgovore na pitanja i rešenja za probleme sa kojima svesni deo naše ličnosti ne može da izađe na kraj, budući da svest, za razliku od nesvesnog, nikada ne vidi celinu“ (Nastović 2008:23).

San je, dakle, i sredstvo za postizanje najviših spoznaja, pa se njegova gnoseološka komponenta ne sme zanemariti ili prevideti. Pri tome je nesumnjivo da neki snovi imaju i prospektivnu funkciju, to jest da anticipiraju buduće događaje, delatnosti i svesne stavove, čime nas za njih i pripremaju.

Treba naglasiti da Jung razlikuje prospektivne i tzv. proročke, prekognitivne snove. Prospektivni snovi nisu proročki, već samo ukazuju na nešto postojeće i nagovešteno, što je nesvesno opaženo, a što svest još nije registrovala. Ipak, ne može se osporiti ni postojanje proročkih snova, koji najavljuju buduće događaje daleko pre bilo kakvog nagoveštaja i dešavanja, ali su oni znatno ređi od kompenzatornih i prospektivnih.

Snovi najbolje otkrivaju psihičko stanje snevača, ne samo u realnosti već i u književnim delima. Zato je metodološki posebno značajno Jungovo uviđanje da je čitava tvorevina sna subjektivna. San predstavlja „teatar u kom je snevač scena, glumac, sufler, režiser, autor, publika i kritičar“ (Jung 2009:117). Stoga Jung, osim tumačenja sna na nivou objekta, koje je zasnovano na doslovnom tumačenju, posebno insistira na tumačenju sna na nivou subjekta, koje zahteva metaforičan pristup. Jer, san je unutrašnja drama u kojoj su svi elementi, objekti i likovi (nepoznati) aspekti snevača.

Kada se neka slika sna ili osoba koja se u snu javlja poistovećuje sa realnom situacijom i osobom, onda je reč o doslovnom tumačenju, to jest tumačenju na nivou objekta. Međutim, najčešće se svi elementi sna mogu povezati i poistovetiti sa snevačem i posmatrati kao aspekti njegove ličnosti, što predstavlja suštinu tumačenja sna na nivou subjekta. Zapravo, isti san ili element sna uglavnom se može tumačiti istovremeno i na nivou objekta i na nivou subjekta.

Opravdanost ovakvog pristupa počiva na mehanizmu projekcije, koji je podjednako prisutan i u budnom stanju i u snovima, a do kog dolazi kada svojstva sopstvene ličnosti, koja ne želimo da vidimo ili nemamo hrabrosti da ih prihvatimo, projektujemo na druge osobe iz našeg užeg ili šireg okruženja, odnosno na određene snevne likove.

Podjednako je značajno i Jungovo insistiranje da san ne treba tumačiti samo kauzalno, kako je to činio Frojd, tragajući isključivo za prošlim uzrocima problema i to najčešće u detinjstvu. Jung smatra da se nijedno psihološko stanje ne može objasniti samo na osnovu njegove kauzalnosti, jer svaki psihološki momenat ima Janusovo lice, to jest gleda i natrag i napred. Dok nastaje, on ujedno priprema i buduće, pa se i snovi moraju posmatrati ne samo sa stanovišta kauzalnosti već i finalnosti, odnosno njihovog „svrhovnog smisla“ i onoga što pripremaju. Ono što je za kauzalni pogled činjenica, za finalni je simbol, pa Jung i simbole u snu posmatra finalno i time bitno drugačije nego Frojd.

Simboli su važno svojstvo ljudske psihe, koje svoj puni izraz dobija u snovima. Kako se nesvesno u snovima otkriva upravo putem simbola, za shvatanje sna često je presudno razumeti njegove simbole. Oni nikada nisu besmisleni, ali su zato uvek višesmisleni, a često i ambivalentni i protivrečni. I pored neosporne složenosti simbola, Jung smatra da su oni uvek „najbolja moguća formulacija još uvek nepoznatih i nesvesnih psihičkih činjenica, koje se ne mogu drugačije predstaviti“ (navedeno prema: Nastović 2001:77)[3].

Za razumevanje simbola, kako u književnim delima tako i u snovima, presudno je poznavanje konteksta u kom se dati simbol javlja. Kada je reč o snovima, podjednako je važno ko je, u kojoj životnoj situaciji i zbog čega (kauzalno i finalno posmatrano) sanjao određeni simbol. Stoga su neophodne lične asocijacije snevača na simbole sna, koje u Jungovoj tehnici tumačenja snova nisu slobodne, kao kod Frojda, već usmerene, tako da snevača i tumača ne odvode od sna, nego ga vode ka njemu.

Jung je naglasio da se „pravi simbol javlja samo kada postoji potreba da se izrazi ono što misao ne može da misli, ili što se samo naslućuje ili oseća“ (navedeno prema: Jafe 1996:311), zbog čega se za trivijalne probleme nikada neće aktivirati snažni arhetipski simboli.

Metodološki je značajno da, kada je reč o arhetipskim snovima i simbolima, snevač najčešće nije od pomoći tumaču. Arhetipski snovi i simboli imaju svoj izvor u kolektivnom, a ne u individualnom nesvesnom, pa se često nalaze izvan ličnog iskustva snevača, koji zato i nema asocijacije na njih, mada je preplavljen njihovom numinoznošću i snagom. Stoga je Jung prilikom tumačenja arhetipskih snova i simbola primenjivao metod objektivne amplifikacije, koji se zasniva na obogaćivanju i proširenju sadržaja sna slikama, simbolima i situacijama iz mitova, epova, bajki, legendi, religije i ostalih područja ljudske kulture, po načelu da se slično dopunjuje sličnim. Time je snevačevim ličnim asocijacijama, to jest subjektivnoj amplifikaciji (koja je u slučaju arhetipskih snova uglavnom oskudna), priključivao i objektivnu, kako bi razumevanje slika i simbola sna bilo obogaćeno i produbljeno onim značenjima koja snevač nema u svom iskustvu, a koja su deo kolektivnog nesvesnog. Takav pristup opravdava se time što arhetipski snovi svoje poreklo imaju u kolektivnom nesvesnom, dakle potiču iz istog izvora iz kog dolaze i mitovi, religije, bajke, kao i značajna umetnička dela, pa su u tom smislu zaista srodni.

Objektivnom amplifikacijom ne otkriva se samo smisao sna, već se on dodatno proširuje i produbljuje, što zahteva veliko umeće tumača, koji mora pronaći adekvatan amplifikacioni materijal za konkretan, dati slučaj, što je često mukotrpan i težak posao.

Kada je reč o tumačenju arhetipskih snova u književnim delima, u prvi mah se može činiti da je primena metode objektivne amplifikacije problematična, jer se njome u delo unosi ono što mu ne pripada, to jest nešto što delu nije imanentno. Međutim, amplifikacioni materijal se mora brižljivo tražiti i uklopiti ne samo u kontekst ostalih simbola sna već i u celinu konkretnog sna, drugih snova tog književnog lika (ukoliko ih ima), uz uzimanje u obzir i njegovog karaktera, svesnih stavova, kao i aktuelne životne situacije, i, što je posebno značajno, uvažavajući kontekst celine književnog dela.

Problem tumačenja literarnih snova

Razmatranje snova u okviru književnog dela otvara određene metodološke probleme koji spadaju u osnovna pitanja prirode književnosti i njenog odnosa prema stvarnosti. Umetnička realnost nije apsolutna realnost, jer životne činjenice u delu nisu rezultat pukog podražavanja, već bivaju transformisane i podređene žanrovskim, književnim i estetskim zakonima, kao i osobenom postupku konkretnog autora.

Ipak, veza stvarnosti i književno-umetničkog dela ne može se poreći, mada su neki filozofi, estetičari i teoretičari književnosti na manje ili više radikalan način to pokušavali da učine. Spor se pojednostavljeno može svesti na sukob onih koji zastupaju stav da je umetnost „prozor u svet“ (odnosno da je u osnovi književnog dela podražavanje, a delo upućuje na spoljašnji svet i prikazuje pojave u njemu) i onih koji tvrde da je književnost samostalna i autonomna tvorevina, koja se potčinjava isključivo sopstvenim, unutrašnjim zakonima, pa ukoliko se „umetnost može uporediti s prozorom, onda samo s nacrtanim“ (Šklovski 1966:87).

Kao što neki zastupnici prvog stava neretko akcenat stavljaju mnogo više na spoljašnji svet koji delo podražava i prikazuje nego na samo umetničko ostvarenje, tako zastupnici autonomije književnog dela ponekad odlaze u drugu krajnost, pa radikalno negiraju vezu književnosti i realnosti, polazeći od stava da je književnost jezička umetnost (zbog čega se oslanjaju na tvrdnju Ferdinanda de Sosira da značenje znaka nije u onome na šta on upućuje, već u razlici između njega i značenja drugih znakova). Kako iz ovog kruga dolaze i glavne metodološke zamerke tumačenju snova u književnim delima, ukratko ćemo se osvrnuti na njihove stavove.

U svojoj strukturalističkoj fazi Rolan Bart, na primer, kaže da naracija ništa ne prikazuje, ne oponaša. U Uvodu u strukturalnu analizu priča on ističe da je književnost naprosto jezik, a ono što se dešava u naraciji „nije sa realističkog stanovišta ništa“, jer „ono što se dešava je sam jezik, pustolovina jezika“ (Bart 1971). Pol de Man formuliše sličan stav još radikalnije, određujući literarnost „isključivo pomoću jezičkog (retoričkog) efekta koji razdvaja dati iskaz od stvarnosti, i zato nam književnost ne govori ništa o nama samima, o istini, laži, dobru, zlu, lepom, ružnom, prijatnosti, bolu, nego nam govori samo nešto o jeziku“ (navedeno prema: Bužinjska, Markovski 2009:411).

Moramo primetiti da kada bi zaista bilo tako gotovo niko ne bi čitao književno-umetnička dela, jer je broj onih koji su zainteresovani za jezik i književnost koja „govori samo nešto o jeziku“ svakako mali. Na sreću, književnost se neprestano kreće između stvarnog i imaginarnog, pa se ne može ukinuti relacija između književno-umetničkog ostvarenja i ljudske stvarnosti koja postoji kako izvan književnosti tako i izvan jezika. Stoga mnogi ističu da jezik u književnosti nema samo organizacionu već i referencijalnu funkciju, nasuprot stavu De Mana koji tvrdi da književni tekstovi „ne predstavljaju ništa što je prethodno postojalo, niti su rezultat percepcije stvarnosti, već stvaraju jezičke strukture koje na čitaoca deluju zahvaljujući naročitim retoričkim zakonitostima“ (navedeno prema: Bužinjska, Markovski 2009:411). Uostalom, i sam jezik ima sposobnost da svojim znakovima opisuje, predstavlja i prikazuje spoljašnji svet, što jezik i čini, kako u svakodnevnoj upotrebi tako i u književnosti, pa se ta njegova funkcija ne može osporiti.

Stoga, između ostalih, Serž Dubrovski naglašava da „čisto književno“ i „čista poezija“ ne postoje, jer se „književna značenja ne mogu svesti samo na estetička značenja“. Polemišući sa Remonom Pikarom, Dubrovski ističe da „psihička, egzistencijalna, metafizička, istorijska i etička značenja nisu ’nešto što je spoljašnje’ u odnosu na delo… Ona tvore živo tkanje književnosti, i jedan tekst upravo i nije ništa drugo do izvesno ustrojstvo raznih značenja“ (Dubrovki 1971:54-55).

Svakako da se „fikcionalni narativ oslobađa obaveza prema stvarnosti“, odnosno da se razvija sledeći „podsticaje svoje vlastite strukture, s težnjom da ostvari cjelovitu, završenu i u sebe zatvorenu priču“, ali to nikako ne znači da se u potpunosti prekida svaka veza sa istorijskom i iskustvenom stvarnošću. „Jer, smisao jedne priče ne proizlazi samo iz njenog fabularnog razvoja već iz homologije – ili ’strukturalne korespondencije’, kako bi rekao Klod Bremon – između događaja u priči i događaja u životu. Kad ne bi bilo sličnosti s razvojem stvari u životu koji sam poznaje, čitalac ne bi mogao razumeti događaje u priči, pa ni smisao priče. Čak i kad su sasvim izmišljeni, događaji u priči ipak podsjećaju na ona zbivanja u životu koje čitalac poznaje iz svog iskustva“ (navedeno prema: Lešić 2008:349).

Stoga se ne može radikalno tvrditi da san u književnom delu zapravo nije san. Naime, jedna od prvih i osnovnih primedaba koja se upućuje tumačenju snova u književnim delima jeste da se u književnosti susrećemo sa snom književnog junaka, a ne realnog čoveka. Pri tome se tvrdi da je san deo fikcionalnog sveta, odnosno da je i sam izmišljen, a ne realno sanjan, pa se može reći da i nije (pravi) san. Iz ove perspektive metodološki je nemoguće, to jest pogrešno, tumačiti san književnog lika, jer ne samo da književni lik nije realan čovek već njegov san nije ni san u pravom smislu te reči.

Međutim, činjenica da je autor nekom junaku pripisao određeni snevni sadržaj mora se uvažavati i posmatrati iz perspektive oniričkog iskustva, odnosno našeg znanja o prirodi i funkciji snova, uz podrazumevano uvažavanje konteksta u kom se san javlja, to jest uz poštovanje činjenice da je reč o književnom snu.

Svakako da problem tumačenja snova u književnim delima ne može biti skrajnut i zanemaren zbog metodoloških nedoumica kako im valjano pristupiti. Potrebno je tragati za prihvatljivom metodom koja će omogućiti sagledavanje snova, posebno u onim ostvarenjima u kojima su snovi važni i nezaobilazni, jer se time dotiče bitan semantički sloj tih dela. Pri tome su snovi usko i najdirektnije povezani sa psihologijom književnih likova koji ih sanjaju, kao i sa njihovom nesvesnom motivacijom, pa neretko sadržaji koji su prisutni u snovima nisu dati u drugim delovima teksta. Psihološka analiza je ne samo sastavni već neretko i jedan od najbitnijih aspekata koje treba sagledati kada je reč o liku u književnom delu, zbog čega, „ako je u pitanju valjan metod, nikakvo omeđavanje predmeta ne može bez posledica odbaciti produbljenu psihološku analizu“ (Dubrovski 1971:175).

Pitanje se mora postaviti i potom tragati za mogućim odgovorima i rešenjima, umesto da se a priori zaobilazi i izbegava zbog metodoloških poteškoća. Uostalom, „ne postoji carski drum kojim bi se moglo duboko ući u književna dela; ne postoji ’metod’ koji bi predstavljao osiguranje od svih opasnosti; ne postoji znanje, već umešnost“ (Dubrovski 1971:279).

Primedba da u književnom delu nije reč o snu u pravom smislu te reči može se uvažiti samo kada se utvrdi da je san u konkretnom delu samo forma u koju je udenut neki suštinski nesnoliki sadržaj. Ukoliko je san ispričan isključivo jezikom svesti, neopravdano ga je tumačiti kao izraz nesvesnog, jer se ne potčinjava jeziku i logici snova i najčešće je samo književno sredstvo kojim se, recimo, najavljuju određeni događaji. Mada se pisac i tada oslanja na poznate funkcije sna – prospektivnu ili proročku, to jest prekognitivnu, on ipak san koristi shematski i pojednostavljeno, pa pokušaj dubljeg sagledavanja takvog sna ne daje rezultate.

Međutim, kada pisac zaista uobličava književni san, on to čini na osnovu oniričkog iskustva (svog i tuđeg), odnosno poznajući prirodu i jezik snova. Najčešće je taj proces intuitivan, a ne racionalan, a kada je samo racionalan, san je uglavnom siromašan, jednostavan, šablonski, psihološki neuspeo, pa nema ni potencijalno semantičko bogatstvo, ni posebnu književno-umetničku vrednost, odnosno može se shvatiti doslovno, a ne metaforično i simbolično.

U delima autora koji znalački uobličavaju i koriste snove (poput, recimo, Dostojevskog, Mihaila Bulgakova ili Tomasa Mana), ne možemo ignorisati činjenicu da je određeni sadržaj predočen u formi sna i pripisan određenom književnom liku. Ako je forma nosilac određenog značenja i ne može se odvojiti od sadržaja koji predočava, to se mora odnositi i na uspešno uobličene književne snove. Osim toga, mesto snova u književnom tekstu nije proizvoljno, slučajno ili beznačajno. Naprotiv, pokazuje se da brojni umetnici intuitivno posežu za snom upravo u onom trenutku kada je predočavanje snevnog sadržaja i umetnički i psihološki najdelotvornije i najfunkcionalnije. U tim slučajevima je neophodno sagledati zašto je to učinjeno, odnosno kakva je funkcija sna, a da bismo to shvatili najpre ga moramo protumačiti, odnosno utvrditi njegov smisao.

Nastali na osnovu čovekovog oniričkog iskustva, i književni, umetnički snovi se potčinjavaju sličnom mehanizmu kao i realno sanjani. Stoga je važno najpre sagledati da li je san u književnom delu građen kao san ili ne, to jest da li je napisan kao manifestacija i izraz nesvesnog.

Nesvesno poseduje sopstvene karakteristike i zakone koje ne susrećemo u sistemu funkcionisanja svesti. Ono, recimo, ne poznaje protivrečnosti, kao što u njemu suprotna stremljenja egzistiraju jedna pored drugih, a da se međusobno ne isključuju, što se najjasnije manifestuje upravo u snovima, gde se stapaju raznorodni sadržaji i situacije. Vodeći principi nesvesnog su pomeranje i sažimanje, odnosno zgušnjavanje; ono ne zna za kategoriju vremena, ne priznaje vremenski tok; ignoriše prostorne datosti. Tako se u nesvesnom spajaju i stapaju veoma udaljene, na nivou svesti sasvim nespojive vremenske i prostorne ravni, što sa stanovišta svesti predstavlja apsurd ili paradoks. Sve navedene odlike prisutne su u snovima, budući da su snovi prirodan i spontan izraz nesvesnog, odnosno njegov izveštač.

Stoga je neophodno tumačenje i književnih snova, jer tek nakon razumevanja šta određeni san saopštava, možemo sagledati njegovu funkciju, pa i književno-umetničku vrednost u okviru celine čiji je on sastavni deo. Tumačenje sna uvek donosi nova saznanja i uvide, jer snovi nikada ne saopštavaju ono što snevač svesno zna, bilo o sebi, bilo o drugima, već ono što ne zna ili ne želi, ne sme da vidi, čime san dopunjuje ili koriguje svesne stavove.

Zato je višestruko značajno zapažanje koje iznosi Ivana Vuletić razmatrajući simboliku snova u Starom zavetu: „Ukoliko je onirička realnost u odnosu na životnu – ravan više, književno-onirička stvarnost je u takvoj relaciji prema književnoj“ (Vuletić 1980:145). Tim pre što su snovi u književnim delima često arhetipski, što znači da dopiru do iskonskih, najdubljih slojeva, noseći u sebi suštinska, egzistencijalna i mitska značenja.

Stoga i san u književnom delu, ukoliko je napisan na osnovu poznavanja jezika i prirode snova, može i mora biti posmatran kao san, a shodno tome i tumačen, nezavisno da li je realno sanjan ili je pak izmišljen. Uostalom, poznato je da je Jung od svojih pacijenata koji nisu pamtili snove tražio da izmisle san, a potom ga tumačio kao da je zaista sanjan.[4]

Tumačenje izmišljenih snova kao pravih ima svoje dubinsko-psihološko i metodološko opravdanje, budući da je Jung u svom radu otkrio da se nesvesno izražava i podsticanjem osobe na maštanje[5] i produkovanje snova na javi, što znači da i izmišljeni snovi svoje izvorište imaju u nesvesnom delu ličnosti, pa se mogu tumačiti kao pravi. Rezultati do kojih se na taj način dolazi, kao i doprinos koji tumačenje snova u književnim delima daje interpretaciji dela, potvrđuje opravdanost ovakvog pristupa.

Jungova metoda tumačenja izmišljenih snova značajna je i za tumačenje snova u književnosti, jer su literarni snovi najčešće izmišljeni, a kada su eventualno preneti iz snevnog iskustva pisca, modifikovani su, prilagođeni liku snevača i uklopljeni u kontekst dela, pa njihova istinitost „slabi“ ili se sasvim gubi, odnosno postaje nevažna. Stoga književne snove isključivo treba posmatrati kao izraz nesvesnog lika kome je san pripisan, mada je nesumnjivo da oni pripadaju i autoru i junacima koji ih „sanjaju“.

Važno je napomenuti da je san književnog lika čak lakše i pouzdanije tumačiti nego san realne osobe, jer nam je kontekst u celini poznat i dostupan, budući da je predočen čitav „svet dela“, pri čemu i lik možemo obuhvatiti u potpunosti, kao što jasno možemo sagledati i kauzalnost i finalnost sna, jer su nam poznati ne samo događaji koji su uticali na pojavu sna već i oni koji su nakon sna usledili. Tako povoljnu situaciju tumač u realnosti nikada nema, čak ni kada snevač sa njim svesrdno sarađuje i značajno mu olakšava tumačenje.

Poučen negativnim posledicama Frojdove jednostranosti, koje su se odrazile na Frojdovo učenje i nanele mu štetu, Jung je stalno naglašavao da su „metode i pravila dobri samo ako se može ići bez njih“ (Jung 2009:113). Stoga ni snove u književnim delima ne treba unapred ograničavati ma kojom pretpostavljenom teorijom ili metodom, već treba dopustiti smislu da se sam ukaže i iskaže.

Jungovi stavovi o tumačenju snova mogu biti dragoceni i kada je reč o pristupu snovima u književnim delima i poslužiti nam kao putokaz prilikom njihovog tumačenja, imajući u vidu da ni književno delo ni snove u njemu ne smemo svoditi na neku unapred formulisanu teoriju, jer time i delu i snu nanosimo štetu. Na sreću, značajna i umetnički vredna književna ostvarenja uvek se opiru šablonizaciji i stavljanju u kalup bilo koje teorije.

Primena određenih metoda i koncepata plodotvorna je i svrsishodna samo dok nam pomaže da dođemo do dubljih i širih nivoa, slojeva i značenja dela, odnosno dok se smisao time proširuje i obogaćuje ili se, zahvaljujući određenom pristupu, ukazuju novi, do tada nesagledani aspekti, a ne ukoliko se delo stavlja u određeni kalup, shematizuje i time pojednostavljuje, osiromašuje i redukuje. Uostalom, kao što je primetio Robert Kanters, „transponovanje i primena teorije u kritici uvek (su) približni“, što kritiku ne osuđuje na neuspeh, već je, naprotiv, od njega spasava (navedeno prema: Dubrovski 1971:212).

Ipak, pristup realno sanjanim snovima – koji podrazumeva uvažavanje svesnih stavova snevača, njegove aktuelne životne situacije i događaja koji su bili okidači za san, uz poznavanje mehanizma kompenzacije i znanje o svim psihološkim funkcijama sna, pri čemu je posebno značajno posmatranje snevnih sadržaja na nivou subjekta, uz svest o kauzalnosti i o finalnosti sna i valjanu primenu metode objektivne amplifikacije (kada je reč o arhetipskim snovima) – ne samo da bitno pomaže u sagledavanju literarnih snova već se oni bez uvažavanja ovih principa ne mogu valjano protumačiti. Neprotumačeni snevni sadržaj potom utiče na nepotpun uvid u likove snevača (koji su najčešće povlašćeni i glavni) i dovodi do prenebregavanja njihove nesvesne motivacije (koja je neretko važno sredstvo karakterizacije i pokretač radnje), što, opet, može uticati na neuočavanje bitnih aspekata fabule, pa čak i na pogrešno poimanje dela u celini.

Literatura

Bart, Rolan. „Uvod u strukturalnu analizu priča“. Preveo P. Milosavljević. Letopis Matice srpske. Br. 407 (januar 1971).

Bužinjska, Ana, Markovski, Mihail Pavel. Književne teorije XX veka. Prevela I. Đokić-Saunderson. Beograd: Službeni glasnik, 2009.   

Vuletić, Ivana. „Simbolizam snova u Starom zavetu“. Polja. God. 26, br. 254 (april 1980).

Dubrovski, Serž. Zašto nova kritika? Preveo B. Jelić. Beograd: SKZ, 1971.

Jafe, Anijela. „Simbolizam u likovnoj umetnosti“. U: K.G. Jung, Čovek i njegovi simboli. Prevela E. Vasiljević. Beograd: Narodna knjiga, 1996.

Jung, Karl Gustav. Čovek i duša (Antologija Jung). Prir. J. Jakobi. Prevela B. Milakara. Novi Sad: Prometej, 2009.

Lešić, Zdenko. Teorija književnosti. Beograd: Službeni glasnik, 2008.

Nastović, Ivan. Psihologija snova i njihovo tumačenje. Novi Sad: Prometej, 2001.

Nastović, Ivan. 127 protumačenih snova. Novi Sad: Prometej, 2008.

Fraj, Nortrop. Pesnička mitologija. Prevela T. Bulatović. Beograd: Književna reč, 1999.

Frojd, Sigmund. Tumačenje snova II. Preveo A. Vilhar. Novi Sad: Matica srpska, 1970.

Frojd, Sigmund. Uvod u psihoanalizu. Preveo B. Lorenc. Novi Sad: Matica srpska, 1970.

Šklovski, Viktor. Zoo ili pisma ne o ljubavi. Prevela L. Subotin. Beograd: SKZ, 1966.

Olivera Žižović

Problem of Possibility and Justification of Interpretation of Literary Dreams

Summary:

In the first place, in this work Freud’s and Jung’s approach to dreams are considered, the highlight being implementation of their methods to the interpretation of literary dreams. Freud’s contribution to the interpretation of literary dreams and method is looked upon, which he offered as a substitute for the method of free association. Special attention is given to Jung’s contribution to the interpretation of archetypal dreams: the importance of interpreting dreams on the subject level, appreciation of causality and finality of a dream, and introducing the method of objective amplification, as well as Jung’s view of symbols, significantly different from Freud’s.

Also, perplexities about methodological justification of the interpretation of literary dreams are resolved, and necessity of this interpretation is indicated, if they are written based on oniric experience and awareness of the language and nature of dreams, i.e. if they are an expression of unconscious elements. Special attention is paid to recognition of the context in which the dream appears and significance of the fact that the dream in question belongs to a literary character.

Key words: dream interpretation, Freud, Jung, depth psychology, unconscious, method of free association, symbol, objective amplification, interpretation on the subject level, interpretation on the object level

[1] Nauka je eksperimentalno utvrdila da svaki čovek svake noći sanja u proseku oko dva sata, što se odnosi i na one koji nikada ne pamte svoje snove.

[2] Podvukao S.F.

[3] Podvukla O.Ž.

[4] U praksi tumačenja snova poznat je i metod da kada snevač ne dosanja svoj san do kraja, odnosno kada se iz nekog razloga probudi ili se ne seća važnih delova sna, tumač od njega traži da san dopuni verovatnim završetkom, odnosno da ga „dosanja na javi“, nakon čega se pristupa tumačenju.

[5] Reč je o Jungovom konceptu aktivne imaginacije.