(Balša Brković, Aurora, Nova knjiga, Podgorica, 2023)
Htio to pisac ili ne, njegovo djelo je svjedočanstvo o vremenu u kom živi. Čak i onda kada se bavi prošlošću, njegov stav prema njoj, toj prošlosti, svojevrsna je potvrda o tome kakav stav pisac ima prema trenutku u kom živi, kako razumije krucijalne probleme svog vremena i kakvo je njegovo stajalište u odnosu na neke od najvažnijih dilema s kojima se nosi zajednica i društvo kome sam pripada.
Ako uzmemo u obzir gore napisano kao polaznu premisu, neće nam biti teško da odredimo kako stoje stvari u odnosima prošlost-sadašnjost u najnovijem romanu Aurora, napisanom iz pera savremenog crnogorskog pisca Balše Brkovića.
Šah kao polazište
Za polaznu tačku svog romana Brković je izabrao priču o šahu, još preciznije rečeno, priča o šahu poslužila je kao okosnica na koju se oslonilo nekoliko važnih procesa koje možemo podvesti pod jedno: to je okosnica oko koje se vodi bitka za moderno crnogorsko društvo. I to na više planova se vodi! Ovdje je možda korisno navesti i činjenicu da su još neki savremeni autori u Crnoj Gori bili zaokupljeni šahom kao temom svog romanesknog opusa. Tako je, na primer, Vladimir Vujović napisao roman Silencio (2017), koji iz jednog neobičnog, prije svega psihološkog ugla, osvjetljava velikog šahovskog maga Bobija Fišera, koji se u nekim istorijskim, savremenom čitaocu vremenski bližim okolnostima, našao u Crnoj Gori.
No, vratimo se Aurori i prepoznatoj Brkovićevoj namjeri da progovori o paralelnom hodu dviju priča, priče o dolasku šaha kao igre koja je najprije osvojila svijet, pa tek onda došla u ove naše dijelove Evrope i svijeta, te o institucionalizaciji tog prisustva, o čemu svjedoči sama Aurora, prvo šahovsko udruženje u Crnoj Gori, plus još priče o emancipatorskom efektu koji je po Brkovićevom mišljenju bio nerazdvojan od same promocije ove igre u Crnoj Gori. Tim prije što je ta igra koja je bila, a možemo slobodno reći i ostala najvećim dijelom određena muškom dominacijom, kroz Auroru i njeno širenje na ženski korpus, ili kako bi danas rekli, usvajanjem ženske agende, dobija jedan novi smisao. Smisao koji će odrediti prve žene-šahistkinje koje su istovremeno kad i promotorke ove igre u Crnoj Gori postale i borkinje za novo, emancipovanije i polnoosvješćenije crnogorsko društvo. Likovi poput stare Miluše, te Bijele Ruskinje Vere Jefimove, zatim Đine Nestor i Judite Tijović, pripadnice društvene elite, te mlade radnice Jane reprezentativni su uzorak ženske sekcije udruženja i potvrda da šah ima dublji smisao osim da bude igra. On je, naime, prilika da se kroz njegovu afirmaciju afirmiše i aktivniji ženski nastup na javnoj sceni Podgorice i Crne Gore.
Elementi istorijskog konteksta u romanu Aurora
Priča o tzv. Bijelim Rusima, njihovoj početnoj „rusomaniji”, koja podrazumijeva beskonačna opijanja i dugo slušanje ruskih klasika, kao i prolazak kroz stadije vrlo teško izlječive melanholije i čežnje za Rusijom, jedna je od vrlo važnih priča ovog romana, pošto se kroz nju sagledava dobrim dijelom i autorov odnos prema fenomenu integracije uopšte. Ne treba posebno naglašavati da je samo isticanje ovog problema izuzetno važno i da autori koji to čine s pravom stiču prefiks modernih pisaca, s obzirom na ogroman značaj koji taj proces ima za svijet u kom živimo. Bijeli Rusi su u romanu Balše Brkovića predstavljeni kao neka vrsta kolateralne štete, jer oni su ti koji su prvi izletili iz velikog točka istorije. Onog točka koji, kad se tu i tamo ubrza njegovo kretanje – a to se upravo desilo Februarskom i Oktobarskom revolucijom u Rusiji – traži od ljudi brzo reagovanje, u najmanju ruku vezivanje još jednog sigurnosnog pojasa. A ako se baš posrne i padne, da se nađe neki od spasonosnih pojaseva. I svakako da se u sebi pronađe snage za nalaženje nove identitetske matrice, eventualno uđe u privredne tokove nove sredine, kao što to, na primer, radi nekadašnji major Ruske carske armije Genadij Suhik, koji pored toga što organizuje trevenke i velike muzičke seanse za zajednicu muških predstavnika Bijelih Rusa, stiže da razvije i zavidnu privrednu aktivnost, pa čak i da postane crnogorski zet (str. 33). Brković daje, doduše, i puno prostora onim Bijelim Rusima koji sporije prolaze kroz proces pridizanja, onima koji melanholiju i čežnju za Rusijom postuliraju kao svoj modus vivendi. Čini nam se da je Brkovićeva junakinja Vera Jefimova, vlasica jedine knjižare koja okuplja zajednicu Bijelih Rusa, najbolje definisala to osjećanje melanholije kroz koju oni kao kolektiv prolaze. „To je sabirni centar ruskih iluzija,” kaže ona, sumirajući i pozicionirajući svoj rad oko okupljanja ovog malog, ali značajnog kolektiviteta (str. 31).
Pored svega drugog što stoji kao mogućnost reetabliranja i uspostavljanja nove životne osnove, tu je i sam šah kao mogućnost anticipiranja njihove pozicije i doprinosa razvoju cnogorskog društva u periodu između dva svjetska rata. Tim prije, što je to igra u kojoj Bijeli Rusi imaju prethodna iskustva kao predstavnici velike šahovske nacije. Treba zbilja biti nadahnut, kao što je to Brković u ovom slučaju, pa ispričati sve one interesantne, nekako tolstojevske, epizode koje su vezane za Bijele Ruse, a koje u potpunosti prožimaju Auroru. Pomenimo samo trevenku kod majora Suhika na samom početku romana, pa onda i pasionirano muziciranje ruskih klasika u njegovoj kući, tu je svakako i vanredno opisana sahrana carskog pukovnika Leonida Jurijeviča Simonova, da ne govorimo o ljubavnoj priči između Kalmika Abaše Davaškina i lijepe Judite Tijović, kćerke najbogatijeg Podgoričanina.
Istorijske ličnosti
U markiranju važnih elemenata istorijskog konteksta, dakle istorijskog vremena koje roman pokriva, Brković ne ostavlja na miru crnogorsko društvo u njegovom totalitetu. U negativan saldo tog društva stavlja toliko toga, sporost u promjenama, površnost i neku vrstu socijalne tvrdoglavosti u vezanosti za patrijarhalnu matricu. Druga je stvar što to radi pitko i upakovano u jednu vrstu rafiniranog humora i prije svega nastojanja da razumije zašto njegovi istorijski likovi rade ono što rade. Pogledajmo samo mitropolita Dožića, kroz čiju ličnost Brković problematizuje ne samo ondašnji odnos crkve na jednoj, te države i društva na drugoj strani. Više je nego jasno da Brković pledira za crkvene prelate tipa mitropolita Dožića. Od njih traži ne samo to da su ukorijenjeni u narodu čiji su vjerski poglavari nego i da odgovorno administriraju svoju sveštenički i svaku drugu, pogotovo ljudsku dužnost. On zapravo nema ništa protiv njihovog prisustva u društvenim tokovima, uz uslov da to rade dozirano i u saglasju sa kontinuiranim i nužnim promjenama u društvu, koje, istina, ne dovode u pitanje sve, pogotovo ne dovode ukupnost društvenog poretka, prije svega njegovu stabilnost kao uslov opstanka. Brković, ako je suditi prema romanu, ne dovodi u pitanje ni arbitražnu ulogu crkve u situacijama koje mogu eskalirati i uputiti se u teško predvidivom pravcu i smijeru. Sjetimo se samo epizode vezane za šamar koji je onako drčno opalila mlada radnica i članica udruženja Aurora Jana, polno neosviješćenom, ili tačnije pogrešno osviješćenom, kavgadžiji i desničaru Spasoju Liletiću, a u koju će mitopolit biti uvučen kao neko ko će garantovati dogovor da osveta i agresija neće eskalirati (str. 284). Ovdje ipak ne smijemo zaboraviti da se Brković ne predaje tako lako kad je sama crkva u pitanju i da itekako ima mjesta njegovom kritičkom stavu. Tako je, na primer, jedan krak nimalo nevažne kriminalne priče romana, vezan za misterioznu pojavu ženskog leša u blizini Podgorice, stalno vođen na način da se izvjesna sumnja kad je u pitanju počinilac zločina može dovesti u vezu sa crkvom, jednom ili drugom. Iako, uzevši sve skupa u obzir, Brkovićev se stav po ovom pitanju može odrediti kao moderatan jer se postojanje religije i crkve ne dovode u pitanje. Uslov je da crkva, koja inače legitimno administrira sve oko čovjekove religioznosti i dio je društveno najvažnijih institucija, obavlja odgovorno svoju funkciju u društvu. I pogotovo da je u stanju da učvrsti moralnu i etičku vertikalu pojedinca, pa čak i društva u cjelini.
Ovaj roman daje i svojevrstan presjek socijalne strukture crnogorskog drušva u vrijeme nakon stvaranja prve jugoslovenske države, tu su svi, društvena elita predstavljena kroz likove poput jednog Globarevića, visokog policijskog činovnika, te kroz bogatog trgovca Tijovića, a tu je već pomenuti mitropolit Dožić kao reprezentant crkve, te niži slojevi, seljaci, zatim predstavnici rastuće radničke klase, a ima mjesta i za drumske razbojnike koji su, htjeli – ne htjeli, dio društveno raslojene Crne Gore tog doba. Nekako kao da vidimo Krležino Kraljevo u kom je dramskim, a ne proznim sredstvima kao u Brkovićevom slučaju, prikazano raslojeno hrvatsko društvo u kritičnom trenutku svoje istorije.
Zaključak
Razmišljajući o onome šta je to „istorijsko” u ovom romanu, kako bi to rekao naš veliki istoričar Andrej Mitrović, koji je pored ostalog čime se bavio problematizirao upravo ovaj spoj literarnog i istorijskog u svom eseju Istorijsko u Čarobnom bregu Tomasa Mana, moglo bi se rezimirati da Brković daje toliko materijala za problematizaciju ove teme da se za ovu priliku moramo zadovoljiti podvlačenjem samo nekih, možda čak ne i najvažnijih aspekata problema, pošto će analiza kako ovog, tako i drugih literarnih pregnuća sa istorijskom osnovom u našoj savremenoj literaturi svakako uslijediti. Zadovoljićemo se nekom vrstom pitalica upućenih čitaocu. Prva bi bila: kako je uopšte bilo moguće da se jedna prilično mila i umivena, pa i optimistična Crna Gora, samo nekoliko godina kasnije u odnosu na opisano vrijeme u Aurori, sunovrati u ponor koji primjerice opisuje jedan pisac formata Mihajla Lalića sa svim onim užasnim dilemama koje presjecaju njegove junake (kao, na primer, u Lelejskoj gori). Druga pitalica bi glasila: Da li biste se radije vratili u vrijeme koje opisuje Brković, vrijeme puno nade, građanske časti i vjere u svaku vrstu napretka, ili biste prihvatili izazov promjena, primarno revoluciju koja nam se desila ubrzo nakon što su minula vremena opisana u ovom romanu. Summa summarum, to je dilema koja se zove: želimo li kontinuirane promjene ili revoluciju. Sam Brković, iako decidno ne govori o nekom svom posebnom Weltanschaung-u, ili pogledu glede smisla istorije, ne krije koju bi opciju izabrao. Sam završetak romana više nego jasno ukazuje da je njegova inklinacija istorijskoj evoluciji neupitna. Jedna Nova godina i njena bogata građanska proslava kojom ovaj roman završava, potvrda su ovakvog stava. Istina, sam Brković je svjestan da je povratak u bezkalendarsko, van istorijsko vrijeme, nemoguća misija, da moćni Hronos to ne dozvoljava. Doduše, Brković nam to ne saopštava kao nešto strašno, kao neku vrstu fatuma kom se ne može uteći. Radi se o pomalo eufemističkoj „histeriji oko kalendara”, kako to kaže Edi, jedan od protagonista romana na samom njegovom kraju (str. 382.).
