.
.
Prstima izmiče pripovedno grumenje
.
(Milan Orlić, „Andrić, Crnjanski, Pekić – pripovedne struklture srpskog (post)modernističkog romana: dekonstukcija pripovednog subjekta i rekonstukcija figure pripovedača“)
.
.
Monografija o tri pisca srpske i jugoslovenske književnosti je prilagođeni deo doktorske disertacije Milana Orlića, što je usmerilo i stilsko-formalne osobine teksta i njegovu akademsku, tematsku upućenost na analizu dela odabranih pisaca. Primenjeni naratološki pristup je potreban zato što je slabo zastupljen u srpskoj nauci o književnosti. Učinjen je napor u smeru razvijanja mogućnosti da se nacionalna književna istorija ostvari na jedan nov način, kao istorija problema i time potvrdi potreba za njenim postojanjem. Osnovni cilj knjige je prikaz postepene dekonstrukcije pripovednog subjekta u srpskom romanu 20. veka. To je paradoks – tumače se kanonski pisci uz osvrt na njihovu biografiju, a istovremeno se pokazuje kako se u književnosti detronizovao subjekt. Monografija književno Ja potvrđuje temom, a urušava analizom. Pri toj analizi poezija, proza i drama se posmatraju integralno, u svima se traga za načinom na koji je ispripovedana priča i prisutan narativni glas. Lirski subjekt je doveden u istu ravan sa pripovedačem, što pokazuje da je poštovanje formalnih osobenosti različitih književnih rodova drugostepeno u odnosu na analizu subjektivnosti.
Kompozicija je školska u najboljem smislu te reči. Glavni deo čine tri celine posvećene piscima iz naslova knjige. Njemu prethodi uvod koji se sastoji od istorijskog pregleda predhodnika (post)modernizma, zatim teorijskog pregleda mogućih pristupa proučavanju njegovih romanesknih pripovednih struktura i na kraju definisanja termina „figura pripovedača“ i „metanarativna interpolativnost“ na kojima se zasniva analiza. Orlić temeljno definiše pojmove koje koristi u studiji (osim termina (post)modernizam na kojem ćemo se kasnije zadržati) i stvara nove, „priručne“ izraze. Izdvaja se termin „figura pripovedača“ koji se koristi ne bi li se definisao novi subjekt koji posle Prvog svetskog rata: „nasleđuje ulogu, mesto i značaj tradicionalnog autora i/ili pripovednog subjekta (38).“ Tehniku „umetanja teksta u tekst“, u tradiciji teorije intertekstualnosti i naratologije, Orlić označava terminom „metanarativna interpolativnost“. Izraz interpretativno spaja tekstualni oblik sa strategijama pripovedanja. Uspelim terminom „kritički integralizam“ kritičar definiše oslonac Pekićeve poetike na kojem ćemo se kasnije zadržati. Napor da se jezički izrazi je stalan, autor ne okleva da se posluži i prostornim slikama, predstavljajući pripovedni plan „Travničke hronike“ preko metafora trougla i kaleidoskopa (82). O tome svedoči i apendiks sa dijagramima modela pripovedne strukture koji pomažu razumevanju teorijske analize.
Orlić se osim kritičke literature pri tumačenju služi i autopoetičkim iskazima autora, kojima se pridaje važno mesto pri argumentaciji. Spoljašnjem okviru metodologije pripada i osvrtanje na književnu i društvenu istoriju. O inovativnim prethodnicima tumačenih pisaca, Jovanu Steriji Popoviću i Đorđu Markoviću Koderu se govori dva puta, u uvodu i u odeljku o Crnjanskom, pritom se dva puta ponavljaju isti delovi teksta, što je greška, ali i dokaz koliko je bilo važno prikazati njihov rad. Poređenje sa stranim autorima i osvrt na dešavanja u književnom životu bivše Jugoslavije osnova je daljeg tumačenja. Svojevrstan metakomentar je posvećivanje postskriptuma analizi postnaracije u delu Milorada Pavića. Prema istorijskim događajima autor ima jasne stavove koji se otkrivaju preko izbora tumačenih pisaca, eksplicitnih komentara o njihovim životima i prikazu društvenih dešavanja. Analiza skicira i društveno, ne samo pripovedno rastakanje diskursa i izražava jasan negativan stav prema socijalističkoj ideologiji. Istorijski kontekst naročito je osvetljen u fusnotama. Unutrašnja analiza nije potisnuta, pažnja se posvećuje detaljima, tumačenju funkcije zareza u završnoj strofi pesme „Prolog“ u „Lirici Itake“ (156) ili razmatranju motiva pisanja speva o Aleksandru Velikom u „Travničkoj hronici“ (74– 75).
Studija prikazuje tri pisca na različite načine. Tumačenje dela Ive Andrića i Miloša Crnjanskog za zadatak ima najpre otkrivanje zametaka njihove poetike. To se posebno odnosi na Crnjanskog, čiji rad je predstavljen jedino njegovim ranim delima – poetičnom komedijom „Maska“ i zbirkom pesama „Lirika Itake“. Andrićevo stvaralaštvo predstavljeno je zbirkom lirske proze „Ex Ponto“, pripovetkom „Most na Žepi“ i prvim Andrićevim romanom „Travnička hronika“. Iz njegovog kasnijeg stvaralaštva prisutna je jedino „Prokleta Avlija“. Orlić posmatra dela koja oličavaju kristalizovanu autorsku poetiku, i taj postupak pokreće sa sobom pitanje o mogućnosti posmatranja dela određenog autora kroz prizmu podele na autopoetička dela i na ona koja bi više bila „realnoumetnička“. U Pekićevom slučaju funkciju pronalaska autopoetičke žice preuzimaju autorovi eksplicitni autopoetički fragmenti.
Analiza dela Ive Andrića je najusređenija na pripovedanje i u tom smislu najpodrobnija. Orlić u piščevom delu pronalazi one literarne trenutke koji pokazuju „postepenu fragmentizaciju i dekonstukciju (razgradnju) narativnog subjekta (52–53).“ Najpre primećuje esejizaciju izraza i fragmentizovanje narativa u zbirci lirske proze „Ex Ponto“. Tumačenje završetka novele „Most na Žepi“ minucuoznim prikazom kraja otkriva kako tradicionalnog pripovedača postepeno zamenjuje figura pripovedača. Najtemeljnija analiza u knjizi je posvećena „Travničkoj hronici“, uočavanje više pripovedačkih nivoa i fragmentizovanih naratora koji zauzimaju razliite pozicije precizno je izvršeno.
Crnjanski je pisac kojeg Orlić najviše ceni, naziva ga „kamenom temeljcem“ i „draguljem“ (post)modernističke književnosti. Pažljivo pristupa poređenju njegovog rada sa savremenicima i prethodnicima i definiše osobenosti avangarde. Analiza se udaljava od problema „nove tekstualnosti“ i rastakanja pripovednog subjekta i grana se u različitim pravcima koji su više ili manje povezani sa temom, neki delovi se razvijaju u posebne minieseje. Razmotrena je poetika „Maske“ i njena kritika tradicionalnih vrednosti, stilska inovativnost i formalna organizacija poeme „Stražilovo“, zatim Crnjanskova uloga u razvoju slobodnog stiha u srpskom pesništvu, a naročitu pažnju dobija gotovo samostalan esej o filmskim tehnikama u kompoziciji „Dnevnika o Čarnojeviću“. Među delovima koji su čvršće povezani sa temom knjige izdvojili bismo tumačenje pripovedanja u ovom hibridnom romanu u kojem Orlić smislenom analizom doprinosi zamršenoj (koliko krivicom samog teksta toliko i kritike) problematici definisanja njegove naracije. On uočava prisustvo „narcističkog provedanja“ koje „ustanovljava karakteristike autocentričnog pripovedača, dok istoriodijegetička konstukcija teksta poništava ili asimiluje njegove (auto)biografske aspekte (159).“
Pekićev život i neprestana kritika totalitarizma je višestruko naglašena, stvara se piščev duhovni portret uporedo sa poetičkom analizom. Tumačenje Pekićeve „nove tekstualnosti“ slično je analizi Crnjanskovog rada po težnji ka razvijanju većeg broja interpretativnih deonica. Orlić okvir tumačenja njegovog dela postavlja široko, nudeći skicu autorove „slike sveta“. Kritičar osmišljava termin „kritički integralizam“ koji smatra prvim principom Pekićevog stvaralaštva i razmišljanja i definiše pet formativnih principa njegove poetike (194). Najvažnije tačke analize su Pekićev kritički odnos prema totalitarnim utopijama prikazanim preko alegorijskog koršćenja mitoloških modela i izvlačenje zaključaka o njegovom razumevanju cikličnog prikaza istorije i „neuhvatljivosti“ ontologije. Sledeći deo se usresređuje na novu tekstualnost, naročito na razmatranje otvorene strukture Pekićevih romana i pripovedača koji u delima ovog pisca postaje priređivač i tumač dokumenata. Izvaja se tumačenje epistolarnog romana „Kako upokojiti vampira“ jer povezuje pripovednu i egzistencijalnu dramu u tekstu, analizu lika i analizu dela. Orlić tumači i Pekićev eruditizam i enciklopedizam pronalazeći u njima: „završni korak u razvoju postupka metanarativne interpolativnosti (237).“
Izvedeni zaključci o književnoj dijahroniji su problematični. Nije precizno razmotren odnos između modernizma i postmodernizma, niti do kraja određeno mesto u književnoj periodizaciji dvojice tumačenih autora – Ive Andrića i Miloša Crnjanskog. Teorijskim odlikama ovih pravaca nije posvećeno dovoljno prostora. Oni se posmatraju integralno, a takva pozicija nije argumentovana. Upitan je integralistički sročen termin (post)modernistčko nasleđe na kojem Orlić instistira, u kojem se oseća tenzija oličena u zagradi. Jasnost je dodatno onemogućena korišćenjem još jednog izvedenog tremina – proto(post)modernizam. Smatramo da nije opravdano govoriti o Andriću i Crnjanskom kao o (post)modernistima, zato što oni insistiraju na kultu Forme i stvaraju koherentnu sliku sveta sa jasnom duhovnom i ideološkom pozicijom, stvarajući pod smisaonom kupolom strukturalizma. A istorijski posmatrano, oni stvaraju pre dešavanja iz 1968. godine i poststrukturalističkih i postmodernističkih teorijskih previranja.
Zbog toga smatramo da se ne može govotiti o amagalskom romanu „Kod Hiperborejaca” kao o onom koji vodi napuštanju modernističkog i uspostavljanju postmodernističkog srpskog kanona (170), jer taj kanon ne može biti uspostavljen pre pojave „Hazarskog rečnika” Milorada Pavića (1984.). Andrićeva pripovedačka artificijelnost ne može biti shvaćena kao „model (post)modernističke pripovedne strukture” (47). Makar i bila detronizovana, figura pripovedača ne ostavlja mesto apsurdu i haosu, već usložnjavanju umetničkog postupka jednog savršenog, „latičastog” oblika pripovedanja. Pekićeva poetika se može smatrati postmodernističkom, jer kao što Orlić primećuje on sumnja u ontološki smisao sveta. Ali je i ona zbog svog odnosa prema formi bliska kasnom modernizmu kome je blizak i eruditski postmodernizam Umberta Eka. Orlićeva analiza je i sama modernistička zbog heroizacije figure pisca i primene ideje kantovske autonomije estetskog. To joj nikako ne umanjuje vrednost, ali je potrebno kontekstualizovati kritičareve stavove.
Karakteristike postmodernizma nisu samo narativne, nestanak klastičnog pripovedača, fragmentizacija narativa i primene tehnike umetanja „teksta u tekst” nisu dovoljni da se autori u ovoj knjizi karakterišu kao (post)modernisti. Brajan Mekhejl („Postmodernist fiction”), Frederik Džejmison („Postmodernism, or, The Cultural Logic of Late Capitalism”), Stiven Best i Daglas Kelner („Postmodern Theory”), Ihab Hasan („The Dismemberment of Orpheus”) i drugi definišu postmodernizam na osnovu njegovih razlika u odnosu na modernizam. Osnovne su odricanje apsolutne važnosti umetničke Forme, sumnja u mogućnost odgovarajućeg predstavljanja stvarnosti i subverzivna politička angažovnost koja podriva ideološke koncepcije modernosti zasnovane na tekovinama prosvetiteljstva.
Knjiga Milana Orlića „Andrić, Crnjanski, Pekić: pripovedne strukture srpskog (post)modernističkog romana: dekonstukcija pripovednog subjekta i rekonstukcija figure pripovedača” je karika koja doprinosti važnom radu na uspostavljanju književne istorije kao problemske nauke i ojačava naratološko proučavanje srpske književnosti. Književnoistorijska kupola dela, termin (post)modernizam ne uspeva da se interpretativno održi. Problem nastaje zbog teškoće usklađivanja prakse tumačenja i teorijske nadgradnje. Umetnička dela se protive prolasku kritičarevog broda između apstrahujuće, teorijske„Scile” i životne, umetnički oblikovane „Haribde”. To je put koji nijedna interpretacija ne prolazi sasvim uspešno i bez žrtve. Opasnost od redukcije sadržaja, traženja besadržajnih univerzalnih analogija sa jedne i strah od gubljenja istorijske celine i nemogućnosti formiranja odgovarajuće metodologije su stvarni. Prelazak je gotovo nemoguć jer je udar istovremen. Hrabrost prolaza ostaje u nemirnim talasima stranica.
.
.
.
.
.
